Meedogenloos meisje

Zonder make-up en met haar natuurlijke haarkleur is Gulnara Karimova opeens een heel gewone Oezbeekse vrouw om te zien. Een beetje bleek misschien, maar dat kan komen door het lange binnenzitten. De foto’s die vorig najaar op internet verschenen verbaasden de buitenwereld. Daarop lijkt de oudste dochter van de Oezbeekse president Islam Karimov het aan de stok te hebben met haar bewakers. Niet in een zijden jurk, haar verschijningsvorm in de internationale jetset, maar in slaap-T-shirt en op badslippers.

Gulnara Karimova (42) staat sinds februari vorig jaar onder huisarrest in de Oezbeekse hoofdstad Tasjkent. Daar ziet het althans naar uit; officieel is het niet bevestigd en vrije pers bestaat niet in het Centraal-Aziatische land. Karimova is van de buitenwereld afgesloten, voor zover bekend met haar tienerdochter Iman. Zoon Islam studeert in Groot-Brittannië.

Het is gedaan met Karimova’s bezoekjes aan de modeweek in Parijs en de zoete popliedjes die ze onder haar artiestennaam GooGoosha zong met bekendheden als Julio Iglesias en Gérard Depardieu. De meeste analisten vermoeden dat Karimova, na jaren de wereld naar haar hand te hebben gezet, dan toch in ongenade is gevallen bij haar vader.

Wat blijft zijn de meisjesachtige trekken in haar gezicht. Poppigheid die niet overeenkomt met de groeiende stapel aanwijzingen dat Gulnara in werkelijkheid een schurk van formaat is.

Mobiele telefonie

Corruptie, afpersing, witwassen, bedreiging. De lijst aan beschuldigingen is lang en herhaalt zich vele malen. Gisteren maakte deze krant bekend dat het Nederlandse Openbaar Ministerie 247,9 miljoen euro aan voor Karimova bestemd smeergeld wil terughalen.

Dat geld zou in de periode 2007-2011 zijn betaald door twee in Nederland gevestigde telecombedrijven: het Noors-Russische VimpelCom, dat zijn hoofdkantoor heeft aan de Amsterdamse Zuidas, en het Zweeds-Finse TeliaSonera dat in Rotterdam zit. De verdenking is dat de bedrijven die bijna 250 miljoen euro betaalden aan Gulnara Karimova om vergunningen en frequenties te krijgen op de nog redelijk onontgonnen markt voor mobiele telefonie in Oezbekistan (29 miljoen inwoners).

Die vergunningen en frequenties kochten ze van Takilant Ltd., een brievenbusfirma in Gibraltar, die geleid werd door Gayane Avakyan, een Oezbeekse van in de twintig. Deze Avakyan zou bij enige navraag meteen in verband zijn gebracht met presidentsdochter Gulnara Karimova. In 2006 werd zij in Oezbeekse media al genoemd als directeur van House of Style, een modeproject van Karimova, en als haar persoonlijk assistente. Maar de telecombedrijven stelden niet al te veel vragen. Het feit dat een zo jong persoon, die eerder in de Oezbeekse modewereld werkte, kon beschikken over deze vergunningen, was voor hen geen reden om niet met Takilant in zee te gaan.

„We hebben geen andere begunstigden [van Takilant] kunnen vinden dan Gayane Avakyan”, verklaarde TeliaSonera begin 2013, nadat de Zweedse justitie een onderzoek was begonnen naar mogelijke omkoping door het bedrijf. Ook Nederlandse banken, trustkantoren en notarissen als ING, Orangefield en notariskantoor Houthoff, zagen geen belemmeringen om de transacties uit te voeren.

Hoe de presidentsdochter te werk ging, bleek al in 2007 in de Verenigde Staten. In een rechtszaak deed een getuige daarover een boekje open. De zaak betrof een geschil tussen het bedrijf van Karimova’s ex-echtgenoot, en Zeromax, een Oezbeeks bedrijf waar Karimova het voor het zeggen had. De ex-echtgenoot eiste een schadevergoeding omdat Zeromax na de scheiding zijn aandelen in Coca-Cola Oezbekistan zou hebben afgepakt.

De getuige die de verklaring aflegde, Farhod Inogambaev, was van 2001 tot 2003 de persoonlijke assistent van de presidentsdochter geweest. Hij vertelde onder ede dat hij onder dwang van Karimova een vals rapport met belastende verklaringen had opgesteld over haar ex-echtgenoot. De verklaring diende als bewijsmateriaal voor de onteigening van zijn aandelen in de lokale Coca-Cola-producent. Ondertussen verdwenen familieleden van de ex-echtgenoot in de gevangenis.

De persoonlijke assistent opende ook bankrekeningen voor Karimova in Dubai en Litouwen, zette in allerlei landen bv’s voor haar op, schreef valse contracten voor diensten die zij nooit verleende. De vennootschappen gebruikte Karimova om geld wit te wassen, verklaarde hij. Als er een in juridische problemen dreigde te komen, zette ze weer een andere op. Ze dicteerde aanklagers en herschreef vonnissen, vertelde de getuige.

Een goed voorbeeld van Karimova’s werkwijze was volgens hem de manier waarop ze zeggenschap verwierf over het bedrijf Uzdunrobita. Dit was een telecom-joint venture tussen de Oezbeekse staat en ICG, een Amerikaans bedrijf. In 2001 eiste ze bij ICG 20 procent van de aandelen op, in ruil voor lobby- en advieswerk. Zonder haar zou Uzdunrobita kapotgemaakt worden, zou ze daarbij gezegd hebben. Bij de Oezbeekse staat dwong ze vervolgens 31 procent van de aandelen af. Zo kwam ze in bezit van een meerderheid, zonder één cent uit te geven. Hierna begon ze contracten voor zichzelf uit te schrijven, waardoor miljoenen konden worden overgemaakt naar haar privérekeningen. Uiteindelijk verkocht ze haar aandeel in Uzdunrobita voor meer dan 100 miljoen dollar.

De getuige vluchtte in 2003 met zijn gezin naar de Verenigde Staten, waar hij asiel kreeg.

Een soort roofridder

Een Oost-Europees netwerk van onderzoeksjournalisten, verenigd in het Organized Crime and Corruption Reporting Project, heeft becijferd dat Karimova in de loop der jaren op die manier alleen al in de telecomsector één miljard dollar heeft vergaard. Daarin zijn haar inkomsten uit het door haar aangestuurde bedrijf Zeromax nog niet meegeteld. Zeromax was volgens de Amerikaanse ambassade „de tussenpersoon” bij alle olie- en gascontracten in Oezbekistan. „Door haar controle over Zeromax gaat Karimova over de hele energiesector”, schrijft de ambassade in een door Wikileaks gelekt ambtsbericht.

Haar zakelijke belangen wist Karimova te combineren met diplomatieke functies als ambassadeur bij de Verenigde Naties in Genève en ambassadeur in Spanje. In eigen land presenteerde ze zich als weldoener, volgens velen mede met het doel ooit haar vader op te volgen als president. Ze runde liefdadigheidsfondsen die studiebeurzen verstrekten aan arme kinderen, schoolspullen uitdeelden en cultuurvoorstellingen organiseerden. De fondsen zijn inmiddels gesloten.

Of het liefdadigheidswerk haar imago in eigen land veel goed heeft gedaan, is de vraag. In een via Wikileaks gelekt ambtsbericht omschrijft de Amerikaanse ambassade in Tasjkent haar als „de meest gehate persoon in Oezbekistan” en „een soort roofridder”.

Dat Karimova als VN-ambassadeur de mensenrechten zou verdedigen moet velen vreemd in de oren hebben geklonken. Het Oezbekistan van president Karimov (77), die het land al leidde toen het nog bij de Sovjet-Unie hoorde, is een repressieve staat, waar nepotisme, corruptie en het gebruik van geweld door de overheid aan de orde van de dag zijn.

Mensenrechtenorganisaties publiceren rapporten over willekeurige detenties en systematische marteling. Een veelgebruikte marteltechniek is volgens Human Rights Watch het hoofd van een slachtoffer omwikkelen met plastic folie, daar een gasmasker overheen plaatsen en dan de luchttoevoer dichtdraaien. Dit gebeurt ook bij minderjarigen, vertelden moeders wier zonen zo valse bekentenissen aflegden.

Elk jaar worden kinderen uit de klas geplukt en ingezet voor de oogst van katoen, het belangrijkste landbouwgewas. Het land is na 2005, toen een opstand in Andizjon bloedig werd neergeslagen, afgesloten voor buitenlandse journalisten. Oppositieleden zijn gevangen genomen, gevlucht of ondergedoken. Ondanks dit alles geniet president Karimov, die vorige maand met 90 procent van de stemmen een vierde termijn won, militaire steun van onder andere de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Oezbekistan grenst aan Afghanistan, en moet helpen het moslimterrorisme tegen te houden.

Het is moeilijk voorstelbaar dat de mensenrechtensituatie zou veranderen als Karimova president werd. Onafhankelijke opiniepeilingen zijn er niet, maar volgens de Amerikaanse ambassade in Tasjkent „zien de meeste Oezbeken haar als hebzuchtig, machtsbelust individu dat haar vader gebruikt om zakenmensen of wie haar ook maar in de weg loopt, kapot te maken”.

Lola

Nu president Karimov een nieuwe termijn heeft, is de opvolgingskwestie even minder urgent. De president zou kunnen inzetten op zijn tweede dochter, de 36-jarige Lola, die onder meer ambassadeur is bij Unesco. Volgens Steve Swerdlow, onderzoeker bij Human Rights Watch, verdeelt zij haar tijd tussen Los Angeles en Genève. Lola was onlangs gastvrouw op een receptie van de Oezbeekse ambassade in Washington, zei hij. „Dat zou een poging kunnen zijn om zich in het internationale politieke circuit te begeven.”

Ook Swerdlow meldde onlangs in een blog dat Karimova in ongenade is gevallen. Ze zou het, zelfs voor Oezbeekse begrippen, al te bont gemaakt hebben. „Mensen uit haar nabijheid worden opgejaagd door de veiligheidsdienst SNB. Het gaat om jonge mensen die voor haar bedrijven en liefdadigheidsinstellingen werkten”, zegt Swerdlow. Zo’n zestig of zeventig van hen zouden het land zijn ontvlucht. Zekerheid over de cijfers heeft hij niet.

Medelijden met de gevallen Gulnara Karimova heeft Swerdlow niet. „Zij heeft zelf ook veel van die jonge werknemers geterroriseerd, en vele levens kapotgemaakt.”