De gebroken beloftes van Shell in Zuid-Afrika

Sinds de stichting van Graaff-Reinet aan de voet van de Sneeuwbergen in 1786 was er nooit een grotere belofte dan die van de Koninklijke Nederlandse Shell om de aardkorst te kraken en uit de ondergrondse gasreserves te tappen.

De aardoliemaatschappij beloofde Zuid-Afrika 700.000 banen en 15 miljard euro aan geschatte opbrengsten, elk jaar, 25 jaar lang. Wegen. Bruggen. Hoop. Een game changer, herhaalde president Zuma vorig jaar in een toespraak de woorden waarmee president Obama ooit de Verenigde Staten verleidde tot grootschalige schaliegasboringen. De dunbevolkte, verdroogde vlaktes van de Karoo als economisch hart van het land. Graaff-Reinet als hoofdstad van Zuid-Afrika’s eigen Texas.

Dus het was voor de voorstanders even slikken toen het nieuws brak dat Shell per direct zijn schaliegas project stil legt. „Gezien de lagere olieprijzen wordt het project nu stil gelegd”, bevestigt een woordvoerder van Shell vanuit het hoofdkantoor in Den Haag.

Het olieconcern is ook teleurgesteld dat de Zuid-Afrikaanse regering na zes jaar onderhandelen nog geen licentie heeft gegeven om in de Karoo te mogen boren. Personeel wordt teruggetrokken. Inclusief de Nederlander Jan-Willem Eggink, die na de val van de Libische leider Gadaffi naar Zuid-Afrika was gestuurd om het schaliegasproject te leiden. „Hij zal worden opgevolgd. Uitstel is niet per se afstel”, troost de woordvoerder vanuit Den Haag.

Maar de Karoo is van slag.

„Waarom zou Shell al dat geld investeren om zich nu terug te trekken”, zegt Benny Rogman. In dit stadje vol uitgesproken milieuactivisten en boze boeren is Rogman een van de weinige voorstanders van schaliegaswinning. Hij is manager van de camping aan de voet van de berg waarachter de Vallei van Wanhoop begint.

Het caravanpark is leeg. Druilregen maakt de campinggrond zompig. De herfst is in aantocht. „Schaliegas is van levensbelang voor de hele regio. Er staan banen op het spel: loodgieters, ingenieurs. We kunnen universiteiten bouwen en hogescholen. Werk is de enige manier om de misdaad hier tegen te gaan. Schaliegas is onze toekomst.”

Schaliegasbubbel

Shell heeft Graaff-Reinet en Zuid-Afrika een luchtspiegeling voorgehouden. Dat is de overtuiging van Stefan Cramer, een gepensioneerde hydroloog uit Duitsland die in Graaff-Reinet onderzoek doet naar de impact van schaliegas. Hij is verbonden aan de universiteit van Witwatersrand. „Shells argument van dalende olieprijzen is een drogreden. Schaliegaswinning is een project van tientallen jaren dat je niet laat afhangen van de olieprijs van de dag. Dit is enkel een poging om de pijn voor de Zuid-Afrikaanse regering te verzachten. „De harde werkelijkheid is dat de schaliegasbubbel is gebarsten. Het is game over. Over de hele wereld is gebleken dat de winning te veel kost. Na zes jaar heeft Shell nog altijd geen concessie om te boren en geen data om te bewijzen dat er genoeg gas in de grond zit om al die investeringen te rechtvaardigen.”

Shell heeft 30 procent van zijn schaliegasprojecten wereldwijd stilgelegd, ondermeer in Oekraïne, Turkije en Argentinië. Concurrent Chevron trok zich terug uit Roemenië, Exxon verliet Polen en Hongarije. De euforie over de aanvankelijke successen in de Verenigde Staten heeft plaatsgemaakt voor zorg en scepsis.

De industrie is slachtoffer van haar eigen succes: het plotselinge overschot aan gas en olie heeft de prijzen gehalveerd. De leningen voor de dure investeringen in de infrastructuur voor schaliegaswinning kunnen niet worden terugbetaald. Schalie dreigt na de huizencrisis van 2008 Amerika’s nieuwe geknapte zeepbel te worden.

Milieugroeperingen die al jaren tegen de schaliegaswinning in de Karoo strijden, reageren voorzichtig op Shells plotselinge draai. „Wij verwelkomen het nieuws over de opschorting, maar we geloven dat dit een strategie is om druk uit te oefenen op de regering”, zegt Phumi Booysen van de Southern Cape Land Comittee. Sterk verzet van talloze actiegroepen in en buiten de Karoo heeft de regering gedwongen haar wetgeving aan te scherpen. „Toen Shell zes jaar geleden licenties voor schaliegaswinning aanvroeg was er geen enkele wetgeving”, zegt advocaat Derek Light, die namens 400 boeren bezwaar maakt tegen de schaliegaswinning in de Karoo.

Light wordt gefinancierd door een van de rijkste vijf zakenmensen in heel Afrika: Johann Ruppert, geboren in Graaff-Reneit. „Wij eisen wetgeving die de lokale bevolking beschermt tegen de schade. Shell probeert nu de regering in de hoek te drukken en de wetgeving af te dwingen die hun van pas komt.”

Vallei van Wanhoop

Hydroloog Stefan Cramer vindt de voorzichtige reacties van de activisten en de advocaat onnodig. De vlag moet uit, wat hem betreft. Hij voorspelde jaren geleden al dat schaliegaswinning in de Karoo onmogelijk is. Hij loopt naar zijn achtertuin en wijst op de puntige bergruggen rond de Vallei van Wanhoop aan de rand van Graaff-Reinet. „De bergen zijn de overblijfselen van de vulkanen die 140 miljoen jaar geleden in de Karoo stonden”, zegt hij. „Wat we nu nog zien zijn alleen die diepe barsten in de aarde die vol lava zijn gestroomd: doloriet. Dat is zó hard dat de boren erop stuk zullen slaan. Bovendien heeft dat doloriet de Karoo 180 miljoen jaar geleden al gescheurd en het meeste gas uit de reserves gedreven. Shell heeft nog altijd geen boringen mogen doen. Ze hebben dus de data niet die moeten bewijzen dat hier zoveel gas zit als ze zeggen.”

Het tweede probleem is water. De oorspronkelijke bewoners, Khoisan, noemden dit gebied de Karoo: dorstig land. Landbouw is hier nauwelijks mogelijk. Dit is het land van schaapsboeren. Voor de winning van schaliegas moeten grote hoeveelheden water onder hoge druk de aardkorst worden ingepompt om scheurtjes te creëren in het brongesteente waarin het gas zou zitten. 20 miljoen liter per put. Dat zijn naar schatting 1.600 vrachtwagens water per put.

„De bruggen zijn te smal, de wegen te slecht. De bevolking is laagopgeleid. Al je personeel moet van buiten komen. Waarom zou je al dat geld uitgeven als je niet zeker weet wat je er voor terugkrijgt?” vraagt Cramer. Met andere woorden: de Karoo is niet de Verenigde Staten.

In de VS zijn de rechten voor grondstoffenwinning vaak in handen van de grondeigenaren. Zij kunnen persoonlijk verdienen aan het gas. In Zuid-Afrika zijn die rechten van de staat. De lokale bevolking heeft alleen de lasten en niet de lusten van de schaliegaswinning.

Rookgordijn

Maar waarom zou Shell zes jaar onderhandelen met de Zuid-Afrikaanse regering over een vergunning als het bedrijf nooit serieus van plan was om schaliegas te winnen in de Karoo? Stefan Cramer lacht. „Een rookgordijn. Een boekhoudtrucje. Een mondiaal bedrijf moet reserves hebben. Pretentie.”

Shell is niet het enige bedrijf dat zijn oog op de Karoo had laten vallen. Bundu Gas and Oil Exploration is onderdeel van het Australische Challenger Energy en heeft een aanvraag lopen voor gaswinning in een gebied van 4.000 vierkante kilometer. Falcon Oil and Gas wil samen met het Amerikaanse olieconcern Chevron 30.000 vierkante meter ontginnen. Bundu en Falcon zijn te klein om zelf de infrastructuur aan te leggen die nodig is voor schaliegaswinning. Ze zullen de crisis niet overleven, waarschuwt advocaat Derek Light. „Ik voorspel heel veel liquidaties van bedrijven die diensten zouden gaan verlenen.”

Shell heeft zwaardere stormen doorstaan in Zuid-Afrika, waar het sinds 1902 actief is. Ondanks protest en sabotage tegen zijn aanwezigheid in de tijd van de apartheid, bleef Shell. Het hoofdkwartier van regeringspartij ANC zit in het voormalige Shellhouse in Johannesburg. Het concern biedt werk aan 1.500 mensen. Shell heeft exploratierechten aan de Zuid-Afrikaanse westkust en in het bassin van de Oranjerivier, op de grens bij Namibië.

„Wij vertrekken niet uit Zuid-Afrika'', sust de woordvoerder van Shell vanuit Den Haag. ,,Als de olieprijs weer aantrekt, kunnen we ieder moment besluiten het project weer op te starten.'' Maar de beslissing om plots de rem te zetten op een project waarmee Zuid-Afrika zes jaar lang is warm gemaakt is onomkeerbaar, voorspelt Derek Light. „Hier is duidelijk een streep in het zand gezet.”