De man die Sinterklaas zwart maakte

Een zwarte sint! Voor degenen die dachten dat het Sinterklaasjournaal niet over zijn spraakmakende stunt met de witte piet heen kon, had schepper Ajé Boschhuizen in de slotaflevering donderdag nog een veel grotere verrassing: naast de witte Sinterklaas reed een zwarte sint uit. Identieke rode mantel en mijter, de witte sint op een zwart paard, en de zwarte op een wit. Het is Opa Piet, die allerlei taken van de vermoeide Sinterklaas overnam. Niet als knecht, maar als gelijkwaardige.

„Mooi hè, het is net bisschop Tutu. Dit is onze surprise voor Nederland”, zegt Ajé Boschhuizen, de baas van het Sinterklaasjournaal . Dit is echter meer dan een mooi plaatje. Dit is een statement in de steeds feller oplaaiende zwartepietendiscussie. Eerder in de reeks, toen de eerste witte piet door de schoorsteen ging, had Opa Piet al gezegd: „De kleur van een piet, dat is maar bijzaak.” Boschhuizen over zijn zwarte Sint: „Piet wordt hiermee gelijkgesteld aan Sinterklaas.”

De komst van de zwarte sint was dit jaar het best bewaarde geheim van Nederland. Geheel in de geest van het Sinterklaasfeest maakte Boschhuizen zijn Sinterklaasjournaal in het diepste geheim. Betrokkenen moesten een geheimhoudingsverklaring tekenen, en van de laatste scène was alleen een select groepje op de hoogte. „Zelfs Sinterklaas en Dieuwertje Blok wisten van niets.”

Aangezien het Sinterklaasjournaal beeldbepalend is voor de sintviering, wilde iedereen weten: wat gaat het Sinterklaasjournaal met Zwarte Pieten doen? Blijven ze traditioneel zwart – zoals de meeste Nederlanders willen – of wordt er wat aan die kleur gedaan, zoals een minderheid steeds harder eist, omdat de figuur van Zwarte Piet Afro-Nederlanders kwetst. Verschillende intochtorganisaties lieten weten: we wachten op wat het Sinterklaasjournaal gaat doen.

Boschhuizen vreesde dat de zwartepietendiscussie zijn programma zou overschaduwen. „In het verhaal heeft alles een reden, en pas in de laatste scène valt alles op zijn plaats. Ik wilde niet voortijdig in een discussie verzeild raken.”

Een jaar lang heeft Boschhuizen gezwegen, nu wil hij graag vertellen hoe het gegaan is.

Het Sinterklaasjournaal had eerder in de reeks al een behoorlijk statement gemaakt met de introductie van de roetpieten: geen Moorse knechten, maar blanke Nederlanders, opgeleid als piet, die zwarte vegen hadden van de schoorsteen. De voorstanders zijn ontevreden omdat er aan Zwarte Piet wordt gemorreld, de tegenstanders omdat piet nog steeds grotendeels zwart is. Dat van die schoorsteen beschouwden ze toch al als een smoesje. „Ik wist van tevoren: ik ga het verkeerd doen. Maar zolang de kritiek van twee kanten komt, gaat het goed.”

Biedt het Sinterklaasjournaal een uitweg uit het pietendebat? „Nee, ik probeerde juist het hele jaar de buitenwereld zoveel mogelijk weg te houden bij het maken van het programma. Laat ons met rust, ga van onze rug. Ik wilde een leuk tv-programma maken, dat reflecteert op die discussie. Niets meer en niets minder. En ik ga de mythe geen geweld aandoen.”

Eigenlijk begon het al in 2006, zegt Boschhuizen. „Toen hebben we de stoomboot door een regenboog laten varen en kregen we kleurenpieten. Sinterklaas zei toen al: ‘Een piet is een piet. Zijn kleur is niet belangrijk.’ Wat mij toen choqueerde was de agressie die er in veel reacties zat. Ja, ik heb ook doodsbedreigingen gehad. Tot dan toe leefden we in de naïeve illusie dat we gewoon met kinderlijke pret een komisch kinderprogramma maakten.”

De kleurenpieten verdwenen weer, na nog twee jaar te hebben gefigureerd. Sloeg niet aan. „Onze invloed is beperkt, je kunt geen al te gekke dingen doen. Sinterklaas met een emmer op zijn hoofd? Dat zal niet gaan. Smurfenpieten? Dan doet niemand mee. We varen met de stoomboot door een smalle sloot. We kunnen een beetje naar links en een beetje naar rechts. Maar nooit te veel, want dan lopen we vast. Dat neemt niet weg dat we een grote verantwoordelijkheid voelen.”

Boschhuizen is eindredacteur van de NTR-programma’s voor jonge kinderen, dus ook verantwoordelijk voor Sesamstraat. Maar het Sinterklaasjournaal is duidelijk zijn kind. Hij heeft het in 2001 opgezet en hij schrijft driekwart van de scenario’s. „Eigenlijk ben ik het hele jaar bezig met het Sinterklaasjournaal.”

Eind november 2013

Eind november 2013 had hij al het basisidee voor dit jaar: de pieten boren een gaatje in de boot, gaan van boord, en dan moeten er nieuwe pieten komen, opgeleid in Nederland. „Mijn redacteur vond het een slecht idee.” De discussie over Zwarte Piet was al heftig in 2013, zegt hij. „Ik wist: je moet rekening houden met die gevoelens. Ik kon niet door met 100 procent zwarte pieten. Ik wil niemand uitsluiten.”

6 maart

Op 6 maart kwam het vaste team van het Sinterklaasjournaal bijeen in het NTR-gebouw in Hilversum. Een man of 25, onder wie presentatrice Dieuwertje Blok, Stefan de Walle, die Sinterklaas speelt, Erik van Muiswinkel en de andere vaste pieten. Eén onderwerp: wat doen we met Zwarte Piet? „Het hele palet aan meningen was aanwezig, van pro tot anti. Ik zei: besef wel dat wij allemaal in Het Reservaat leven; Amsterdam, Haarlem, hoogopgeleide, artistieke kringen. Maar daarbuiten ligt een heel ander Nederland. Daar moeten we ook rekening mee houden.”

De emoties kwamen vooral los bij het verhaal van Brahim El Moussaoui, de NTR-persvoorlichter. „Die vertelde dat hij de discussie eerst onzin vond, maar dat hij zich door het pietendebat bewust is geworden van het onderhuids racisme om hem heen. Voor het eerst besefte hij hoe raar het was dat er in zijn buurt een kroeg was die Marokkanen wegkeek.”

Op de bijeenkomst werd besloten dat er in ieder geval iets moest gebeuren met Zwarte Piet in het Sinterklaasjournaal. Maar wat? „Ze zeiden: dat moet Ajé dan maar oplossen. Succes.” Voor Boschhuizen begonnen eenzame maanden.

Begin april

Begin april bezochten Boschhuizen en zijn productieteam Gouda, de stad van de intocht, om de locatie te beoordelen. Voor de intocht is altijd een haven nodig die dicht bij het stadhuis ligt. In dit geval stond er echter een verffabriek aan het water, met een enorme schoorsteen. „Ik dacht: dat staat lelijk in het shot. Maar het leek me ook een teken. Die schoorsteen moest natuurlijk de oefenschoorsteen worden van de pietenschool.” En in die schoorsteen werden ze zwart, niet door geboorte, maar door de roet. Precies het argument dat mensen die pro-zwarte-piet zijn vaak gebruiken.

„Ook dat zit in de traditie. Zwarte Piet zou afstammen van een Germaanse geest die door de schoorsteen naar binnenkwam. Sommigen zeggen dat het van Italiaanse schoorsteenvegertjes komt; kinderen die als levende bezems werden gebruikt. Het schijnt dat ze door het inademen van fijne stofdeeltjes een gezwollen balzak kregen. Daarom moesten ze een pofbroek aan.”

9 mei

Nu begonnen de ‘zes depressieve weken’ , waarin de vijf schrijvers in de kelders van de NTR bijeen zitten om het verhaal te ontwikkelen. „Op een dag stond Dieuwertje Blok ineens op de gang: ‘Weten jullie het al?’. Toen werd ik boos. Ik zei: ‘Dertien jaar lang heb je je niet met het script bemoeid, en nu wil je ineens weten wat er gaat gebeuren’. Zij zei: ‘Ja, maar ik word er iedere dag over aangesproken’.”

Waarom waren het depressieve weken? „Omdat we met een volwassenenprobleem in een kinderprogramma zaten. We wilden geen politiek statement maken. Ik vind: vecht het uit bij Jeroen Pauw en in NRC, maar laat die kinderen met rust.”

13 juni

Boschhuizen bedacht de pietenfabriek, maar de klassieke pieten, die met de boot meekomen, moesten er ook bij blijven. „Ik wilde laten zien dat piet een functie is; iets wat je kan leren. Maar ik wilde ook geen afscheid nemen van de mythische figuur, die een groot deel van Nederland in zijn hart heeft gesloten. Piet is ook magie, die kan opeens verschijnen en verdwijnen. Dus vroeg ik me af: gelóven de kinderen wel dat iedereen zomaar piet kan worden? De vondst was: Opa Piet. Dat werd een gepensioneerde, gezaghebbende figuur die de nieuwe pieten de geheimen van het vak leert. Zo was het magie én ambacht.”

15 juli

Boschhuizen vertrok naar de Morvan voor vakantie. „Dat is een streek in Noordoost-Frankrijk waar het altijd regent.” Zijn idee van vakantie is: het script van het Sinterklaasjournaal schrijven: „Half acht op, laptop open, en tot half één schrijven. Dan komen mijn puberdochters uit bed en kunnen we naar een druipsteengrot.”

15 september

Het hele team van 45 man kwam bijeen, om te horen wat Boschhuizen op vakantie had bedacht. „Ondertussen was er al van alles geschreven, grotendeels onzin, maar iedereen was toch zenuwachtig. De spelers werden er de hele tijd op aangesproken en ze wisten niets. Maarten Wansink, die de huispiet speelt, had een emotionele brief gestuurd: als ik me niet meer kan herkennen in de huispiet, kan ik helaas niet meedoen. Dat was de sfeer: Wat gaan we doen? Kan ik nog wel meedoen voor mijn fatsoen?”

Een van de punten van onrust onder de aanwezigen: NTR-directeur Paul Römer had bij het pietenoverleg gezeten bij minister Asscher, en ook bij de Amsterdamse burgemeester Van der Laan. Ging het Sinterklaasjournaal nu bij de politiek langs om de verhaallijn te bepalen? Terwijl de direct betrokkenen niet eens mochten weten wat er ging gebeuren? Römer legde aan de crew uit dat hij bij de besprekingen slechts toehoorder was. Dat hij ook niet wist wat er in het Sinterklaasjournaal zou gaan gebeuren.

Op de bijeenkomst vertelt Boschhuizen dan eindelijk het hele verhaal na, in een half uur. „Daarna kwamen de stagiaires binnen met de stapel van tweehonderd scripts en evenveel geheimhoudingsverklaringen.”

2 tot 17 oktober

Het Sinterklaasjournaal is niet live. Het wordt in oktober in twee weken door drie cameraploegen simultaan opgenomen in Huis ter Heide te Zeist. Aansluitend doet Dieuwertje Blok haar presentatieteksten in drie dagen.

Stefan de Walle, die Sinterklaas speelt, moet in zijn onderjurk op sokken door de tuin dwalen. Dementie, is de suggestie. Schokkend, een Sinterklaas in de war. „Stefan vroeg vertwijfeld: ‘Waarom doe ik dit?’ Ik zei: dat zal je later nog wel zien.”

Eén aflevering ontbrak namelijk in het script: de laatste. De ontknoping met Opa Piet als zwarte hulpsint was zo geheim, dat alleen de schrijvers het wisten. Om pottenkijkers te vermijden, werd er op het eind van de draaiperiode ’s avonds laat gefilmd. Daarna wisten alleen de spelers in die scène, de regisseur en de cameraman wat er gebeurde.

11 november

Eerste uitzending. De hele reeks van het Sinterklaasjournaal ligt al klaar. Toch spannend. Hoe zal Nederland reageren? „We hadden bedacht: in de eerste twee afleveringen moeten de pieten zwart blijven. Traditioneel. Dus zegt Sinterklaas in de eerste aflevering over de aanwezigheid van de pieten: ‘Dat is al honderden jaren zo en dat zal altijd wel zo blijven’. We wilden eerst het ‘Hoera!’ van De Telegraaf hebben. Dat kregen we ook.” Op de voorpagina van de krant van pro-zwarte-piet-Nederland stond de ochtend na de uitzending in chocoladeletters: ZWARTE PIET BLIJFT ZWART.

13 november

Te vroeg gejuicht. In de derde aflevering verschijnt de eerste witte piet. Heel veel reacties, woedend en blij. Kamervragen, een motie van de PVV. Maar na een paar afleveringen blijkt dat de meeste pieten gewoon zwart blijven. Hoe zit dat? „Ik las in een onderzoek dat 80 procent van de bevolking voor Zwarte Piet is. Dus dacht ik: dan doen we twee op tien. Wij noemen ze trouwens ‘Spaanse pieten’ (de gewone) en ‘fasepieten’ (de roetpieten). Omdat ze gefaseerd zwart worden. Fase 0: helemaal blank. Fase 1: één keer door de schoorsteen, een paar strepen. Fase 2: vlekkerig gezicht. Fase 3: helemaal zwart.”

Slechts twee op de tien pieten zijn dus niet zwart. Verder blijven het witte komieken die in blackface stuntelende zwarten nadoen. „Welnee, dit heeft niets met blackface te maken. Blackface is een neger nadoen. Dit is iets anders, dit is een sprookje. In sprookjes zijn vrouwen ook altijd heksen of boze stiefmoeders. Sprookjes hebben stereotypes nodig. Maar we doen geen accenten – hoogstens Brabants – we maken geen andere etniciteit belachelijk.”

4 december

De slotaflevering met de zwarte sint. Wederom veel reacties. Blaast Boschhuizen hiermee niet definitief de traditie op? „Nee. Je kunt de zwarte sint accepteren of niet, en volgend jaar verzinnen we weer iets heel anders. Wij willen juist laten zien: neem het niet te nauw. Je kunt veel kanten op met deze traditie. Wij verplichten niemand om een zwarte sinterklaas of een roetpiet te bestellen. Geloven is een keuze; iedereen kan zijn eigen Sinterklaasfeest eruit halen. Maar op televisie is er in ieder geval iets verschoven.”