Nieuwe crisis, het oude liedje

Sir Bob Geldof keert na dertig jaar terug met een remake van ‘Do they know it’s Christmas’. Zelfde liedje, andere crisis. Geldof wil met zijn Band Aid 30 opnieuw leven blazen in het lied dat hij dertig jaar geleden samen met de bekendste Britse artiesten van die tijd maakte om geld in te zamelen voor de bestrijding van de honger in Ethiopië. Met de nieuwe plaat moet geld worden ingezameld om de uitbraak van ebola in West-Afrika te stoppen. ‘Do they know it’s Christmas’ had voor de lancering zondag al 1,6 miljoen dollar opgebracht. Het staat bovenaan de lijst van best verkochte platen op iTunes. Artiesten in andere landen, ook Nederland, haken aan met hun versie van het lied. Niks mis mee, toch?

Nou, toch wel. Hier zijn tien redenen waarom ‘Do they know it’s Christmas’ beter in de kast had kunnen blijven liggen.

1. Ze weten heus wel dat het Kerstmis is.Het christendom heeft zijn wortels in Afrika. Het land waar Band Aid dertig jaar geleden geld voor inzamelde, Ethiopië, is een van de eerste landen ter wereld dat het christendom als officiële staatsgodsdienst omarmden. Dat was rond 300 na Christus, ruim een eeuw voordat het christendom Ierland bereikte, waar Geldof werd geboren.

87 procent van de Liberianen zijn christenen, 46 procent van de gelovigen in Sierra Leone en 9 procent van het merendeels islamitische Guinea. Daar is Kerstmis net als in Sierra Leone en Liberia een nationale feestdag.

2. De teksten zijn herschreven, maar de woorden niet minder stompzinnig, oordelen luisteraars. Het door Bono zo gehate zinnetje ‘Well, tonight thank God it’s them instead of you’, is vervallen. Ook wordt niet langer gelogen dat er geen sneeuw of regen valt in Afrika en dat alle rivieren droog staan. Maar de nieuwe zin dat er ‘dood in iedere traan’ schuilt wordt even goed afgedaan als ‘bespottelijk’ (The Washington Post) en ‘misleidend’ (The Guardian).

3. Het lied gaat ervan uit dat Afrika westerlingen nodig heeft om zichzelf te redden. Daarbij wordt vergeten dat Afrika’s volkrijkste land Nigeria het virus eigenhandig onder controle kreeg. ‘Het virus werd in de kiem gesmoord door een moedig team van plaatselijke doktoren’, schrijft de Nigeriaanse Bim Adewunmi in de Britse krant The Guardian. ‘Maar in de publieke opinie in het Westen zijn zij de welwillende ouderlingen die de arme Afrikanen te hulp schieten, hun monden wagenwijd open van behoeftigheid.’

4. De voorstelling van Afrika als hulpeloos en reddeloos zonder blank mededogen maakt de wereld misschien begrijpelijk. Maar voor veel Afrikanen is dat beeld even aanstootgevend als Zwarte Piet. In zijn volgend jaar te verschijnen boek The Rift plaatst de voormalige Afrika-correspondent van Time Alex Perry medelijden op één lijn met slavernij en onderdrukking. „Dit is de noblesse oblige van de missionaris en de ontwikkelingswerker. Zij zien het als een plicht mensen onder hun hoede te nemen die de pech hebben nog steeds in de ‘Derde’ of ‘opkomende’ of ‘ontwikkelende’ wereld te wonen. De stem van het Franse kolonialisme, Jules Ferry, noemde in 1884 wereldheerschappij ‘het recht van de superieure rassen de ondergeschikte rassen te beschaven’.”

5. De hulpactie is opgestart zonder goede analyse van het probleem, en dus zonder oplossing. Ebola komt niet uit de lucht vallen. In 2011 schreven Britse onderzoekers in het rapport Finding Frames dat Live Aid Afrika in een denkraam propt dat voorbijgaat aan de historische context van het gebied. Eeuwenlang werden hier miljoenen mannen op de boot naar Amerika gezet. Na de onafhankelijkheid werden de oude rovershollen verwaarloosd of onderworpen aan meedogenloze privatiseringsprogramma’s van de Wereldbank en het IMF. Daarvan werd vooral de gezondheidszorg de dupe.

6. Hulp heeft Afrika meer kwaad dan goed gedaan. „In zestig jaar tijd is er 1.000 miljard dollar naar Afrika gestuurd als hulp, met bitter weinig resultaat”, zegt de Zambiaanse econoom Dambisa Moyo. „In de jaren zeventig was 10 procent van de bevolking arm. Nu leeft 70 procent van minder dan 1 dollar per dag.” Hoewel Moyo denkt dat noodhulp altijd noodzakelijk zal blijven, verwerpt ze het idee van ontwikkelingshulp, en verzet ze zich tegen beroemdheden als Geldof en Bono, die blijven hameren op meer westerse bemoeienis. „Hun boodschap focust alleen op negatieve verschijnselen als armoede, ziekte, corruptie. Wie wil in zo’n plek investeren?”

7. Goede bedoelingen kunnen verkeerd, en soms wreed, uitpakken. De honger in Ethiopië begin jaren tachtig was niet alleen het gevolg van aanhoudende droogte, maar ook van het beleid van de leider van de militaire junta Mengistu Haile Mariam. Onder de vlag van een ‘humanitaire operatie’ joeg Mengistu miljoenen Ethiopiërs naar het platteland. Vermoedelijk honderdduizend mensen overleefden die volksverhuizing niet. Volgens schrijver en ontwikkelingswerker David Rieff werd die operatie deels gefinancierd met de naar schatting 50 tot 70 miljoen Britse ponden die door Band Aid en het daarop volgende concert Live Aid in 1985 werden opgehaald. „Net zoals de nazi’s deden met het Rode Kruis: het maakte onwillige collaborateurs van hen.”

8. We weten niet waar het geld heen gaat. Op de website van Band Aid wordt slechts in abstracte termen gesproken over de opbrengsten ‘die zullen worden uitgegeven aan het voorkomen van het verspreiden van het ebolavirus’. Volgens het statuut van het Band Aid-fonds is de officiële taak nog altijd ‘het bestrijden van honger en armoede in Ethiopië’. The Washington Post noemde dit ‘bijzonder problematisch voor een organisatie als Band Aid wier effectiviteit in het verleden twijfelachtig was’.

9. Er is geen controle op de farmaceutische industrie, die in haar handen wrijft bij de ebola-uitbraak en het vooruitzicht massale vaccinprogramma’s te mogen uitrollen. Het hoofd van het ebolaprogramma van de Wereldgezondheidsorganisatie, Robert Steffen, werd in de Zwitserse pers eerder al aangevallen wegens zijn nauwe banden met de farmaceutische industrie. Steffen was ooit lid van de wetenschappelijke adviesraad van farmaceut Berna Biotech.

Band Aid rept met geen woord over de macht van de farmaceutische industrie. Er is geld nodig voor ebola. Punt. Klaar. De rest zoeken ze maar uit. Dus: wel zeggen dat Afrika hulp nodig heeft, niet zeggen dat de hulpverleners gecontroleerd moeten worden.

10. Bob Geldof hoefde niet opnieuw de studio in. West-Afrikaanse muzikanten hadden al een lied opgenomen. ‘Waarom promoot Geldof niet gewoon dat lied?’ vraagt de blog Africasacountry, immer kritisch over westerse percepties van het continent. Het lied heet ‘Afrika stop ebola’, en is opgenomen door een aantal internationaal bekende sterren zoals Amadou en Mariam, Salif Keita en Mory Kante.

Is er dan geen enkele reden om de plaat van Band Aid30 te kopen? Jawel. Doe het, voor jezelf. Omdat het beter voelt dan niks doen.

Bram Vermeulen is correspondent voor onder meer deze krant in Zuidelijk Afrika. Hij woonde in Zuid-Afrika van 2001-2009. Na vijf jaar Turkije keerde hij eind vorig jaar terug naar zijn oude standplaats. Over stereotyperingen die verbonden zijn met huidskleur schreef Bram Vermeulen in het boek Help, ik ben blank geworden.