Primeurtje scoren met andermans werk

De veiligheid rond de kernreactor in het Noord-Hollandse dorp Petten „rammelt”. Groot nieuws van tien dagen geleden dat direct leidde tot Kamervragen. In Petten heerst een „ontluisterende veiligheidscultuur”. Dat blijkt uit onderzoek van de Volkskrant en Brandpunt Reporter (KRO-NCRV), meldt de krant 18 oktober. Gezamenlijk journalistiek onderzoek. Toch?

Naar nu blijkt deed Reporter het meeste werk – het verkreeg onder meer geheime documenten – en streek de Volkskrant de meeste eer op van de primeur.

Historisch afval

Bijna een jaar geleden stellen onderzoeksjournalisten Jacco Versluis en Marco de Lange van Reporter de eerste vragen over de reactor in Petten: hoe veilig is die en welke maatregelen heeft de exploitant genomen na eerder nieuws over gevaarlijke situaties? Versluis en De Lange praten met bronnen, lezen documenten, maar komen niet veel verder. Dan zet een „goed ingevoerd persoon” hen op een interessant spoor. Vraag naar onderzoeken naar de veiligheidscultuur en het historisch afval.

Reporter heeft documenten nodig van betrokken overheden en dient in februari Wob-verzoeken in bij de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur & Milieu. Zo’n verzoek is een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur om (vertrouwelijke) overheidsdocumenten beschikbaar te stellen. Die zijn in principe openbaar, tenzij bijvoorbeeld de staatsveiligheid of privacy van privépersonen in het geding is. De wet is een belangrijk instrument van journalisten en andere belanghebbenden om informatie te verkrijgen van publiek gefinancierde instellingen.

Versluis en De Lange wachten. En wachten. Eindelijk, in mei druppelt de eerste informatie binnen. In juli hebben ze bijna zevenhonderd documenten in handen gekregen over de reactor in Petten. Vertrouwelijke brieven aan ministers, e-mails tussen ambtenaren, rapporten van experts.

Uit alle gegevens komt het beeld naar voren dat de exploitant van de reactor het niet zo nauw neemt met de veiligheid. Niemand weet bijvoorbeeld wat voor kernafval er ligt. Het waarschuwingssysteem blijkt een maand lang defect te zijn geweest. Personeel werkt door terwijl een kernontploffing dreigt, aldus Reporter.

Gescoopt

Een ontluisterend beeld, én een daverende primeur. Reporter plant een uitzending, 27 november, en Versluis en De Lange spitten verder. Dan gaat de telefoon, het is half augustus. Jeroen Trommelen aan de lijn, verslaggever van de Volkskrant. „Jullie doen onderzoek naar Petten. Zullen we samenwerken?” Versluis en De Lange zijn niet blij. Al maanden zijn ze aan het werk. En nu worden ze gescoopt? Dat is het risico van de Wob. En dat weten ze zelf heel goed. Informatie waarvan zij vinden dat die openbaar moet zijn, is openbaar voor iedereen.

Dankzij een alert-functie van Google kwam Trommelen op de hoogte van de verzoeken aan onder meer Economische Zaken. Het ministerie had alle gegevens die Reporter wilde hebben direct online gezet. „Mijn eerste impuls was Reporter te bellen”, zegt Trommelen. „Ik heb zelf lang op de onderzoeksredactie van de Volkskrant gewerkt, toen die er nog was. En ik heb veel Wob-verzoeken gedaan. Het is heel vervelend als anderen jouw informatie gebruiken om snel een primeurtje te scoren.”

De Volkskrant en Reporter trekken vervolgens gezamenlijk op in het dossier. Trommelen en Versluis interviewen samen de operationeel directeur van ECN. Over het besluit wanneer ze gaan publiceren is onduidelijkheid. Trommelen: „Ik heb van meet af aan aangeboden te wachten tot het moment van uitzending om gezamenlijk te publiceren. Maar al in een vroeg stadium stelde Reporter dat men de zaak dan liever omgooide om er een ‘pilot’ voor de website van te maken.”

Op 18 oktober publiceren beide media hun Petten-primeur. De Volkskrant op de voorpagina en binnenpagina’s in de zaterdagkrant, Reporter online. Versluis zegt dat hij trots is op de webspecial – „we wilden altijd al met zoiets experimenteren” – maar Reporter schrapt wél de uitzending van 27 november. „Wij kunnen niet zo snel schakelen als een dagblad. Eind november ziet de geïnteresseerde kijker dit toch als oud nieuws.” En dat kan niet voor een ‘ambitieuze’ rubriek als Reporter. „We willen onthullen. Dat verwachten de kijkers én de hoogmogenden bij de omroep.”

Kater

Een primeur met een kater dus, voor Reporter. „Zonder de Volkskrant zou het nieuws niet zo’n impact hebben gehad”, zegt Versluis. „Daar ben ik eerlijk in. Maar het is wel zuur. Het is een kwestie van moraal. Van collegialiteit.” Dit is niet chique, zeggen ook andere onderzoeksjournalisten. En het gebeurt vaker. De angst dat anderen met jouw Wob-documenten aan de haal kunnen gaan, zet grote tijdsdruk op journalistiek onderzoek.

Jos van Dongen van Zembla (VARA), tevens medeoprichter van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ), vindt dat er een journalistiek ‘herenakkoord’ moet komen. „VVOJ-leden doen dit niet. Publiceren geen verhalen als eigen scoops die gebaseerd zijn op Wob-stukken van collega’s. Dat is exclusief nieuws van de indiener, die het idee bedacht heeft en geld erin gestoken heeft.”

Van Dongen zegt dat het gevolg kan zijn dat journalisten de Wob niet meer gaan gebruiken. „Dat zou een uitholling van onze maatschappelijke functie, het controleren van de macht, kunnen betekenen.” Jacco Versluis van Reporter onderschrijft dat. „De reflex hier was inderdaad: ‘Dat doen we niet nog een keer’.”