‘Brug naar Europa’ verdwijnt

Europa is vanaf zaterdag weer terug bij af. Ruim een jaar na ‘Lampedusa’. Zeker 366 migranten verdronken op 3 oktober vorig jaar toen hun boot zonk, vlak voor de kust van het Italiaanse eilandje tussen Noord-Afrika en Europa. De wereld reageerde geschokt. Bootvluchtelingen stonden weer op de Europese agenda. Italië lanceerde een grootscheepse marineoperatie Mare Nostrum (‘Onze zee’), waarmee 140.000 vluchtelingen van zee werden gehaald.

Maar inmiddels lijkt de schok weggeëbd. Eind deze maand stopt Mare Nostrum. De operatie (vijf schepen en twee helikopters) in de internationale wateren voor de kust van Libië kost Italië maandelijks 9 miljoen euro. De regering-Renzi vindt dat ze genoeg heeft gedaan. Net als voorafgaand aan ‘Lampedusa’ zet ze vanaf 1 november alleen nog de kustwacht in, die slechts opereert in Italiaanse wateren.

Frontex, het grensbewakingsagentschap van de EU, mag het in internationale wateren overnemen. Maar deze nieuwe missie, Triton genaamd, zal lang niet zo dicht bij de Libische kust komen als de Italianen nu doen. Ook kan ze „op zijn vroegst in november” beginnen. De EU maakt er maandelijks 2,9 miljoen euro voor vrij.

Maar behalve veel minder geld, krijgt Triton bovenal een ander mandaat dan Mare Nostrum. Frontex heeft geen humanitaire opdracht, maar bewaakt de Europese buitengrenzen. Het agentschap (dat materiaal en manschappen krijgt van lidstaten) redt migranten alleen als ze schipbreuk lijden of als dit dreigt. Dat is niet meer dan waartoe iedere zeeman onder internationaal maritiem recht verplicht is.

De VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR is „zeer bezorgd”. „Er zal verder van de kusten van Europa veel gebeuren waar we weinig van weten. Het is voorspelbaar dat veel meer mensen het risico gaan lopen het niet te redden [tot Europa]”, zegt Laurens Jolles vanuit Rome, waar hij het regionale UNHCR-hoofdkwartier leidt.

Amnesty International is nog feller: „De suggestie dat Mare Nostrum hiermee vervangen kan worden kan rampzalige en dodelijke gevolgen hebben”, waarschuwde de mensenrechtenorganisatie deze maand. Zij riep Italië op de missie voort te zetten „totdat er een beter uitgerust alternatief is, gesteund door andere Europese landen”.

Eén alternatief blijft er in ieder geval tot eind van dit jaar. Het Italiaans-Amerikaanse miljonairsechtpaar Regina en Christopher Catrambone redt zelf migranten van zee. Ze varen met hun tot reddingsboot omgebouwde voormalige onderzoeksboot Phoenix vlak buiten de Libische territoriale wateren. Vanaf de boot laten ze ook twee onbemande vliegtuigen (drones) rondvliegen die de bootjes tijdig moeten spotten. „We moeten deze stroom mensen in goede banen leiden, in ieder geval zolang er geen alternatieven zijn”, stelt Regina Catrambone.

Italië klaagde afgelopen maanden regelmatig over een gebrek aan solidariteit van andere EU-landen bij het opvangen van de bootjes. Maar die landen wijzen erop dat zij verhoudingsgewijs meer mensen opnemen. Het gros van de illegalen in Europa komt namelijk niet over zee, maar over land of per vliegtuig de Unie binnen. Daarnaast blijven de meeste van de op zee opgepikte migranten niet in Italië, maar reizen noordwaarts.

Lang niet iedereen in Europa was daarom positief over Mare Nostrum. Omdat migranten relatief snel opgepikt werden, voerden mensensmokkelaars de stroom op, in nog gevaarlijker boten. „Mare Nostrum is bedacht als reddingsmissie, maar het is een brug naar Europa geworden”, klaagde de Duitse minister Thomas de Maizière (Binnenlandse Zaken) onlangs. Duitsland is – samen met Zweden – een van de populairste eindlanden.

Die aanzuigende werking is een dilemma, beaamt UNHCR-directeur Jolles. „Maar de situatie in landen als Syrië, Irak en Eritrea is zo slecht dat migranten niet gaan wachten. Ook als deze missie stopt, zullen ze blijven komen.”

Een oplossing zou zijn de asielaanvragen in Noord-Afrikaanse transitcentra te beoordelen. De ‘goedgekeurde’ migranten en vluchtelingen kunnen daarna over Europa worden verdeeld. Maar in Libië, waarvandaan veruit de meeste boten vertrekken, is dit momenteel onmogelijk. Het land is sinds de val van sterke man Gaddafi in gewelddadige chaos weggezakt.

Ook ontbreekt in Europa politiek draagvlak. Jolles: „Zulke transitcentra zouden mooi zijn. Maar dit betekent ook een groter commitment van Europese landen om de quota te verhogen van de aantallen die ze nu legaal toelaten.”