Onderzeeboten vinden? Altijd lastig...

1Wat is er eigenlijk gebeurd voor de Zweedse kust?

Dat is nog altijd onduidelijk. Zeker is dat de Zweedse marine afgelopen vrijdag een zoektocht begon naar „buitenlandse onderwater-activiteiten”, nadat het daarover berichten had ontvangen van „een betrouwbare bron”.

Defensiewoordvoerders hebben nooit bekendgemaakt wat die bron was. Svenska Dagbladet, een Zweedse krant, meldde dat via een noodkanaal radioberichten waren opgevangen over een onderzeeboot in nood. De boodschap zou gericht zijn aan Kaliningrad, waar de Russische Baltische vloot zijn thuishaven heeft. Het Zweedse ministerie van Defensie heeft deze lezing nooit bevestigd.

Dinsdag verklaarden Zweedse defensiewoordvoerders dat er in totaal vijf betrouwbare berichten waren binnengekomen van burgers die een onbekende onderzeeboot aan de oppervlakte hadden gezien. Ook verscheen er een wazige foto die daarop zou duiden.

De Zweedse marine zei daarnaast eigen inlichtingen te hebben vergaard die wezen op de aanwezigheid van „buitenlandse onderwater-activiteiten”. Maar nog altijd kan Zweden niet met 100 procent zekerheid zeggen dat die in de Zweedse wateren plaatsvinden. Gisteren kondigde de marine tijdens een persconferentie aan dat het aantal schepen dat deelneemt aan de zoektocht zal worden teruggeschroefd.

Maar die mededeling moest niet worden begrepen als een vermindering van de zoekinspanningen. De zoektocht gaat „deels een nieuwe fase in”, aldus de marinewoordvoerder. Hij zei dat Zweden doorzoekt vanuit de lucht, vanaf de grond en vanaf het water.

2Stel, er is inderdaad een Russische onderzeeboot het Zweedse kustwater binnengedrongen, wat heeft dat ding daar te zoeken?

Daar kunnen verschillende redenen voor zijn. Bijvoorbeeld het verzamelen van inlichtingen, zoals het in kaart brengen van de zeebodem, de locatie van militaire installaties en het afluisteren van communicatie ter voorbereiding van een militair conflict. Dat was in 1981 zonder twijfel het geval toen een sovjetonderzeeboot bij de Zweedse marinebasis van Karlskrona op de rotsen liep. Dat was een navigatiefout, sorry, zeiden de Russen toen. Maar het getuigde juist van fenomenale stuurkunst van de sovjetbemanning dat ze de basis, via smalle, rotsachtige vaarwateren hadden weten te benaderen.

De onderzeeboot van toen was een lawaaiig kreng. Tegenwoordig hebben de Russen kleinere, muisstille Piranha- en Triton-dwergonderzeeboten die marinecommando’s kunnen afzetten en oppikken. Die operen vanuit een moederschip. Het dagenlange dralen van de Russische tanker NS Concord, net buiten de Zweedse territoriale wateren, voedt de verdenking dat het om zo’n moederschip gaat.

De affaire uit 1981 leidde ertoe dat toen iedereen, inclusief militairen, in de archipel bij Stockholm kikvorsmannen en onderzeeboten begon te zien. Een grondige analyse van alle waarnemingen kon daarvoor geen bewijzen leveren. De bellensporen die veelvuldig werden aangetroffen bleken bijvoorbeeld afkomstig van otters en nertsen, die al duikend lucht uit hun vacht persten, en niet van kikvorsmannen.

Uit het Zweedse onderzoek kwam ook naar voren dat mogelijk Amerikaanse en Britse kernonderzeeërs op zoek waren geweest naar een veilige haven in Zweeds neutraal gebied in geval van een confrontatie met de Russische marine.

Een uitleg voor de huidige vermeende aanwezigheid van een onderzeeboot die je ook wel hoort, is dat Rusland met militaire instrumenten de politieke druk op buurlanden wil opvoeren, onder andere door met gevechtsvliegtuigen luchtruimen binnen te dringen. Dat deden ze een paar weken terug ook al in Zweden. Maar dat zou dan betekenen dat de mysterieuze onderzeeboot zich met opzet af en toe laat zien. Dat is echter riskant: een onderzeeboot kan niet zo snel rechtsomkeert maken en is daarom kwetsbaar.

3Hoe moeilijk is het om een onderzeeboot op te sporen?

De zee is geen helder aquarium. Onderzeeboten zijn lastig op te sporen. Deze krant was meer dan eens mee op trainingsmissies in Schotse wateren, waar bleek dat een oplettende onderzeebootcommandant met list en bedrog zijn achtervolgers, schepen en helikopters uitgerust met sonarapparatuur, snel kon afschudden. Zo zocht één van de onderzeeboten de ‘geluidsschaduw’ op van een passerende veerboot, waardoor de ‘jagers’ het spoor snel bijster raakten.

4Er was ook een Nederlandse onderzeeboot in de Oostzee. Wat deed Zijner Majesteits Bruinvis daar precies?

Dat weet niemand. Behalve de Onderzeedienst zelf natuurlijk, maar daar zijn ze niet loslippig.

Zeker is dat de Oostzee niet de natuurlijke habitat is van de vier Nederlandse onderzeeboten. Ze zijn er eerder geweest voor oefeningen. Maar de relatief ondiepe wateren zijn meer het thuishonk van de onderzeeboten van de NAVO-partners Duitsland en Polen – de Denen haalden hun laatste onderzeeboot in 2006 uit de vaart.

De Nederlandse ‘Walrussen’ hebben een groter bereik dan de kleine Duitse van het Type 212 en de Poolse Kobben-klasse onderzeeboten. Dat is één van de redenen waarom ze de afgelopen jaren in wateren rond Somalië tegen piraterij actief waren en rond het Arabische Schiereiland – onder andere, naar men aanneemt, in de Perzische Golf om Iraanse onderzeeboten in de gaten te houden. In de havenstad Salalah in Oman is zelfs een logistiek steunpunt ingericht zodat niet alle reserveonderdelen en dergelijke hoefden te worden ingevlogen. Ook de aflossing van de bemanningen had daar plaats, zodat de boten in de regio konden blijven.

Bij missies in Somalische wateren voeren ze zo dicht onder de kust dat ze, aldus een bemanningslid, de nieuwste modellen Range Rovers van de kaperbazen in havenstadjes af en aan konden zien rijden.

Een ingrijpende modernisering van de Walrus-klasse is bijna afgerond, de Bruinvis was als eerste klaar. Zo hebben ze een mine and obstacle avoiding sonar gekregen, waarmee ze veiliger in ondiepe kustwateren kunnen patrouilleren.

De Nederlandse Onderzeedienst heeft altijd al inlichtingenoperaties uitgevoerd. In de Middellandse Zee werden tijdens de Koude Oorlog ankerplaatsen bij Libië en Tunesië bespioneerd en afgeluisterd van het ‘Sovmedron’, het permanent aanwezige sovjetsmaldeel in die regio.

De Oostzee is op inlichtingengebied niet oninteressant: de Russische Admiraliteitswerf in Sint Petersburg produceert Kilo- en Lada-onderzeeboten, die daar ook proefvaarten uitvoeren.

5Onderzeeboten zijn toch eigenlijk fossielen, uit de Koude Oorlog?

Integendeel. De modernisering en uitbreiding van de patrouillegebieden van de Nederlandse Onderzeedienst passen in een wereldwijde trend. De Europese NAVO-lidstaten hebben wel het gros van hun onderzeeboten afgestoten, maar in Zuid-Amerika, en vooral in Azië gaan ze als warme broodjes over de toonbank.

Dat heeft vooral te maken met de snelle uitbreiding en assertieve opstelling van de marinetak van het Chinese Volksbevrijdingsleger. Vietnam kocht zes Russische onderzeeboten, Maleisië schafte er drie in Frankrijk aan, Singapore vier in Zweden en twee in Duitsland, en Indonesië bouwt verschillende met behulp van Zuid-Korea.

En Nederland? Nederland voert onderhandelingen met NAVO-partners over de gezamenlijke aanschaf van nieuwe onderzeeboten ter vervanging van de Walrus-klasse, na 2025.