Is dit stuk ook een complot?

Soms waan je je in een foute film. Het ene moment was ik in debat met een uitermate betrouwbare, vriendelijke collega met wie ik al jarenlang de wereldproblematiek oplos. Het andere moment probeerde hij mij ervan te overtuigen dat het de ‘men in black’ van de Mossad waren die met dubieuze aanslagen de Europese publieke opinie tegen de islam ophitsten.

Wat te doen? De complottheorie is in opmars en de redelijkheid wordt als dood blad vertrapt.

Het begon ermee dat te midden van debatten over nieuwe antiterrorismemaatregelen en deradicaliseringsprogramma’s een ambtenaar van de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid begin augustus zelf de bijl aan de wortel van die programma’s legde en meende dat IS in feite een zionistisch complot is. Als dat zo is, heeft het actieplan terrorismebestrijding van Opstelten natuurlijk geen enkele zin meer. Wat heeft het voor nut gematigde moslims te ondersteunen of jihadistische jongeren af te remmen als het stiekem toch de joden zijn.

Het is nog maar het topje van de ijsberg. Vrijwel de hele Arabische wereld is van mening dat ófwel de zionisten, ófwel de Amerikanen achter IS zitten. In augustus verspreiden officiële Egyptische en Libanese media zelfs passages uit het nieuwe boek van Hillary Clinton, Hard Choices, waarin zij dat zelf beweert. Totdat het getergde State Department zich gedwongen zag bekend te maken dat die passages vervalst waren en dat de Amerikanen er volstrekt niets mee te maken hadden.

Tja. Dat is de ellende met complottheorieën. Je kunt er helemaal NIETS mee. Ze vallen buiten elke onderzoekscategorie omdat aanhangers van complottheorieën slechts uit zijn op bevestiging van hun theorie, het vertikken aan falsificatie te doen, en elke poging tot weerlegging incorporeren in hun complot. Zeggen de Amerikanen dat ze er niets mee te maken hebben? Dat is juist onderdeel van de samenzwering! Een die hard samenzweerder gaat gewoon steeds een niveau hoger zitten. Denk aan de sketch Van Kooten en De Bie in de tijd van de Koude Oorlog: als we de Russische onderzeeërs niet zien, komt dat omdat ze zo ontstellend goed zijn verstopt. Of omdat jijzelf deel uitmaakt van de samenzwering.

In 1964 verwoordde Hofstadter in een wereldberoemd essay al het risico van dergelijke pseudowetenschap. Complottheorieën leidden de blik af van eigen verantwoordelijkheden door naar duistere instanties te wijzen. Ze ondermijnen door onderzoek onderbouwde interventiemogelijkheden met gemakzuchtig cynisme. Of erger nog: door de dreiging tot een wereldwijd complot en aanstondse apocalyps op te blazen, leveren ze munitie voor vergelijkbaar totalitaire en verwoestende tegenmaatregelen.

In landen met een slecht functionerende autonome publieke ruimte en een repressieve, antidemocratische overheid, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten, is het logisch dat samenzweringstheorieën ontstaan. Complottheorieën zijn dan niet per se irrationeel maar juist überrationeel. In plaats van ongeluk, toeval en mismanagement te accepteren, dragen ze tot in de puntjes uitgewerkte logische en causale verklaringen aan voor ’s werelds onheil. Alles valt op zijn plaats. Complottheorieëen zijn ook niet altijd kwaadaardig. Ze zijn soms ook erg emancipatoir. Want voor onderdrukte groepen of minderheden, voor personen die zichzelf in een underdogsituatie geplaatst zien, zijn er ook daadwerkelijk machten en krachten waarop zij geen invloed kunnen uitoefenen. Complottheorieën zijn dan een uiting van terechte gevoelens van onrecht, verontwaardiging of gewoonweg wanhoop over het feit dat men niet gekend is in de beslissingen van hogerhand en er geen enkele invloed op heeft. Veel moslims zullen gewoon niet willen of kunnen geloven dat IS voor een deel een islamproduct is.

Hoe zit dat nu in Nederland? Mijn aio Jelle van Buuren doet onderzoek naar de gevaarlijke, gewelddadige kanten van complottheorieën in Nederland. Hoe komt het dat hordes Nederlanders zo makkelijk zionistische, islamofobe, of andere uitwassen van hysterische, sadomasochistische internetspinsels omarmen? Het is waarschijnlijk sappig voer voor aan de borreltafel, wichtigtuerei voor op sociale media („ik weet hoe het zit, de rest niet”) en bevredigt allerlei geweldsfantasieën. Het kan ook politiek of maatschappelijk opportuun zijn om eigen verantwoordelijkheid uit te weg te gaan.

Soms echter leveren complottheorieën net het argument dat iemand nodig heeft om ‘het kwaad’ daadwerkelijk te lijf te gaan en dan is het niet grappig of excentriek meer.

Ik doe mijn best om mijn collega te begrijpen. Hij is niet gek, en de meeste kijkers van Al Jazeera zijn dat evenmin. Ze adresseren een gevoel van onmacht en onrecht. Maar terechte morele verontwaardiging kan een redelijke weging van feiten en argumenten niet vervangen. Sterker nog, door die verontwaardiging in een complottheorie te verpakken wordt de ellende en kwaadaardigheid alleen maar verder uitvergroot. Terwijl pech, dom ongeluk en banaal onvermogen meestal de beste verklaringen voor rampen en crises leveren. Maar ja. Dan is het soms fijner om in die ‘men in black’ te blijven geloven.