De lobby van Timmermans voor Timmermans In Brussel speelt nog iets: wat dénkt Nederland wel?

De opluchting in de coalitie is groot als Jean-Claude Juncker op woensdagmiddag in Brussel de nieuwe Europese Commissie voorstelt. Hij noemt Frans Timmermans, nu nog PvdA-minister van Buitenlandse Zaken, zijn ‘rechterhand’ en de eerste vicevoorzitter – na hem de machtigste man in de Commissie. Precies zoals hij Nederland had beloofd.

De dagen ervoor is Juncker vrijwel onbereikbaar geweest voor bemoeienis uit Den Haag. Premier Rutte heeft in de Tweede Kamer gezegd dat hij „het volste vertrouwen” heeft in een zware portefeuille voor Timmermans. Maar een goede afloop is dan nog helemaal niet gegarandeerd: de nieuwe Commissievoorzitter zal onder druk komen te staan van ontevreden landen – en dan kan alles zomaar anders worden.

Het is goed gekomen met de eurocommissaris, vinden ze in het kabinet. Toch is Frans Timmermans niet de kandidaat voor wie ruim een jaar gelobbyd is. Dat was Jeroen Dijsselbloem. De minister van Financiën had de nieuwe ‘begrotingstsaar’ in de Europese Commissie moeten worden. Eén vilein grapje op televisie haalde de Nederlandse strategie onderuit – al duurde het even voor ze dat in Den Haag doorhadden.

De zoektocht naar de nieuwe Nederlandse eurocommissaris begint in oktober 2012, als VVD en PvdA onderhandelen over het regeerakkoord van Rutte II. VVD’er Neelie Kroes zit in haar tweede termijn bij de Europese Commissie. Na 15 jaar VVD’ers en 18 jaar CDA’ers is het meer dan hoog tijd voor een PvdA’er in Brussel, vindt Samsom. Rutte maakt er geen punt van. De afspraak staat niet op papier, maar staat wel vast.

‘What about you, Wouter?’

Al snel melden zich talloze PvdA-mastodonten via via bij Samsom. Maar zelf benadert Samsom maar één zwaargewicht: Wouter Bos, de oud-partijleider die hem zojuist als formateur heeft geholpen bij Rutte II. In een telefoongesprek vlak na het aantreden van het kabinet zegt Samsom tegen Bos: „Je weet wat we hebben afgesproken: het wordt een PvdA’er. What about you?”

Bos vindt het een eer. Het lijkt hem wel wat, zo’n invloedrijke baan in Brussel. Toch reageert hij afhoudend. Twee jaar eerder verliet hij de politiek om meer tijd te besteden aan zijn gezin. Brussel zal minstens zo heftig zijn als het Binnenhof. Bos en Samsom spreken af: we hebben het er weer over als het echt gaat spelen.

In het voorjaar van 2013 komt er een tweede PvdA’er in beeld: Jeroen Dijsselbloem. De coalitie is dik tevreden over hem als minister van Financiën en hij is ook nog eens voorzitter geworden van de eurogroep, het overleg van de EU-ministers van Financiën. Dat maakt hem tot een sterke kandidaat.

Alleen: Samsom en vooral Rutte willen Dijsselbloem liever niet kwijt. De minister van Financiën is de spil van het kabinet: hij is een goede dealmaker en de VVD’ers waarderen hem om zijn onpartijdige opstelling. Afgesproken wordt dat Dijsselbloem alleen mag vertrekken als hij de zwaarst mogelijke portefeuille krijgt: Economische en Monetaire Zaken, op dat moment in handen van de Fin Olli Rehn. Deze ‘begrotingstsaar’ controleert de begrotingen van alle lidstaten en kan ze dwingen tot hervormingen.

Dijsselbloem maakt een behoorlijke kans op deze post, denkt de coalitietop. Zeker als de Duitse bondskanselier Angela Merkel en de Franse president François Hollande in het voorjaar van 2013 bekend maken dat er een vaste voorzitter van de eurogroep moet komen. Hierdoor zou Dijsselbloem zijn voorzitterschap van de eurogroep kwijtraken: het is duidelijk dat de Fransen de nieuwe positie willen opeisen voor hun minister van Financiën, Pierre Moscovici. Maar het geeft Nederland wel een mooie onderhandelingspositie bij de Europese Commissie. Als Dijsselbloem weg moet, zal Nederland de hoogste prijs eisen: de portefeuille Economische en Monetaire Zaken. En mocht hij aanblijven bij de eurogroep – ook goed. Dan stuurt Nederland een minder zware kandidaat naar de Commissie.

Zo geven Merkel en Hollande ongewild de Nederlandse strategie vorm: Dijsselbloem wordt het scharnierpunt.

Geen lobby voor Timmermans

Met Wouter Bos is dan afgesproken: laat jij maar van je horen als je weet wat je wilt. In juni 2013 belt hij Samsom: hij wordt voorzitter van de raad van bestuur van het VU Medisch Centrum. Daarmee is hij definitief afgehaakt voor de Commissie.

In het najaar van 2013 begint het echte spel om de Europese topposities. De Duitser Martin Schulz wordt gekozen als aanvoerder van de sociaaldemocraten bij de Europese verkiezingen en daarmee is hij ook kandidaat om de Europese Commissie te gaan leiden. Dat is nieuw. Tot dan toe was het de gewoonte dat Europese regeringsleiders de nieuwe voorzitter uit hun midden aanwezen.

Het Europees Parlement wil de benoeming nu naar zich toetrekken: de grootste fractie in het Europees Parlement mag straks de Commissievoorzitter voordragen. De sociaaldemocraten zijn er als eerste bij. De christen-democraten, de andere machtige stroming in het Europees Parlement, hebben nog geen kandidaat. Eén van de namen die rondgaat: Jean-Claude Juncker.

In het kabinet is een werkgroepje ‘eurocommissaris’ in het leven geroepen. Samsom, Rutte en vicepremier Lodewijk Asscher zitten erin, net als Frans Timmermans. Af en toe schuift Jeroen Dijsselbloem ook aan. Tijdens de eerste bijeenkomst zegt Timmermans: onderschat het Europees Parlement niet. Ze gaan dit voor elkaar krijgen.

De échte lobby voor de Nederlandse eurocommissaris is ‘Chefsache’. Rutte en Samsom doen het in nauw overleg en met een duidelijke rolverdeling: Rutte telefoneert met de regeringsleiders en de Brusselse nomenklatoera, Samsom bewerkt zijn collega-sociaal-democraten. Die houden vóór elke Europese topontmoeting een vooroverleg bij Hollande op het Elysée.

Frans Timmermans komt in dat najaar met een opinieartikel in de Financial Times: de volgende Europese Commissie kan volgens hem invloedrijker worden door een andere, efficiëntere organisatie. Er moeten ‘clusters’ komen met aan het hoofd de vicevoorzitters.

Timmermans is dan nog geen kandidaat voor de Commissie. Hij heeft wel al veel langer Brusselse ambities: vijf jaar geleden wilde hij graag eurocommissaris worden, maar Kroes kreeg een tweede termijn. Timmermans is deels opgegroeid in Brussel en Europa is al tientallen jaren een passie van hem. Nu heeft hij zijn zinnen gezet op de post van ‘buitenlandcoördinator’, als opvolger van de Britse Catherine Ashton.

Maar het kabinet lobbyt niet voor hem. Nederland wil in de Commissie een zware, sociaal-economische portefeuille. Ook denken Samsom en Rutte dat Timmermans kansloos is, omdat Nederland met Dijsselbloem op de eurogroep al een Europese toppositie in handen heeft.

‘Ik heb geen drankprobleem’

Zo grappig is Jeroen Dijsselbloem meestal niet. Als de minister van Financiën op maandag 6 januari van dit jaar een vilein tikje uitdeelt aan Jean-Claude Juncker, valt dat zijn partijgenoten en collega’s dan ook meteen op. In het tv-programma Knevel & Van den Brink noemt Dijsselbloem Juncker een ‘verstokte roker’. „En trouwens ook een drinker.”

Iedereen aan tafel lacht. En natuurlijk belt Dijsselbloem daarna niet meteen naar Juncker met excuses. Er is ook niemand in zijn partij of in het kabinet die zich er zorgen over maakt. Een half jaar eerder is Juncker het premierschap van Luxemburg kwijtgeraakt. Voorzitter van de eurogroep is hij ook allang niet meer, een jaar eerder is Jeroen Dijsselbloem hem opgevolgd. De Luxemburger telt niet meer mee in de Europese politiek, hij is yesterday’s man.

Juncker reageert meteen. Op een Luxemburgse website zegt hij: „Ik heb geen drankprobleem”. In zijn omgeving weten ze: dit raakt hem diep. Vanaf dat moment geldt Dijsselbloem voor hem als iemand die je niet kunt vertrouwen.

In maart wordt Juncker aangewezen als lijsttrekker voor de Europese christen-democraten – en dus als kandidaat-voorzitter voor de Commissie.

In Den Haag wordt dan meteen wel Knevel en Van den Brink teruggekeken: hoe erg was de belediging geweest? Maar nog steeds is niemand echt zenuwachtig. Het is lang niet zeker dat de christen-democraten de grootste worden bij de verkiezingen in mei. En van Merkel is bekend dat ze Juncker niet ziet zitten. In kleine kring laat Rutte weten: ach joh, die wordt het nooit. De regeringleiders gaan er dan nog van uit dat ze het plan van het Europees Parlement makkelijk onderuit kunnen halen en zelf een Commissievoorzitter kunnen kiezen.

In zijn contacten met ‘Europees links’ valt het Samsom op dat ze al heel lang niets meer hebben gehoord over Hollande’s idee van een vast voorzitterschap van de eurogroep. Dat plan lijkt te vervagen. Daarmee zou ook de Nederlandse strategie onderuit gaan – Dijsselbloems voorzitterschap als wisselgeld voor de portefeuille van ‘begrotingstsaar’ in de Commissie. Wat nu? Vooralsnog besluit het kabinet vast te houden aan Dijsselbloem.

De christen-democraten winnen de Europese verkiezingen. Juncker eist in een tweet meteen het voorzitterschap op van de Commissie en haalt uit naar regeringsleiders die hem dwars zitten: ‘I am not on my knees before any leader, I won the elections’.

In die weken groeit de nervositeit bij Rutte en Samsom. Merkel kan niet op tegen de publieke opinie: Juncker was toch haar kandidaat en hij is toch gekozen? Juncker wordt voorzitter van de Commissie.

Timmermans: dit is geen stap terug

In Den Haag worden – bezorgd – vooral de Britse kranten gevolgd. Juncker? „A top Dutch politician called him a ‘stubborn drinker’.”

Eind juni zegt Dijsselbloem voor de camera’s van de NOS dat hij Juncker zijn excuses heeft aangeboden. Op dringend advies van Mark Rutte gaat Dijsselbloem ook langs bij Juncker om het uit te praten. De Haagse uitleg luidt: Juncker zit nu samen met Dijsselbloem in het ‘mandje van vijf’ – de vijf topposities in de Europese Unie – en dan moeten ze goed kunnen samenwerken. De belediging mag daarbij niet in de weg zitten.

Juncker zegt niet tegen Dijsselbloem dat alles weer in orde is. Voor Juncker ís het ook niet in orde. Het heeft hem vooral geraakt dat Dijsselbloem pas openlijk met zijn excuus kwam toen Juncker politiek weer meedeed.

Bij Juncker en andere toppolitici in Brussel speelt nog iets mee: wat dénkt Nederland eigenlijk wel, dat het zo’n zware portefeuille ambieert in de Commissie?

Nederland is sinds Rutte I in Brussel vooral opgevallen omdat het zo hard opkomt voor de eigen belangen. Er was het Polen-meldpunt van (toen nog) gedoogpartner PVV waar Rutte niets over zei. Er was de stevige kritiek vanuit Nederland op Brusselse uitgaven. Timmermans heeft als minister onder Rutte II een begin opgebouwd van wat nieuw krediet voor Nederland. Maar niet meer dan dat.

Dit is het moment dat juist Timmermans op de lijst van Rutte en Samsom komt te staan – niet als buitenlandcoördinator, maar als ‘gewone’ eurocommissaris. Vlak voor het zomerreces vraagt Samsom hem in een persoonlijk gesprek of hij ervoor zou voelen om naar Brussel te gaan.

Timmermans zegt dat hij beschikbaar is. Voor hem is dit geen stap terug, integendeel. In Nederland mag je als eurocommissaris misschien in lager aanzien staan dan als minister van Buitenlandse Zaken – in Brussel stel je écht wat voor. En hij wil dit al héél lang.

Juncker en zijn medewerkers maken daarna mee hoe Dijsselbloem én Timmermans stevig campagne voeren voor zichzelf. Dijsselbloems campagne is de officiële – van Nederland. Die van Timmermans is van Timmermans.

Ze proberen toegang te krijgen tot de aanstaande Commissievoorzitter en de mensen om hem heen. Dijsselbloem is niet erg welkom, Timmermans wel. Juncker kent zijn artikel uit de Financial Times. Hij ziet in de zomer ook hoe de Nederlandse minister bij de Verenigde Naties een indrukwekkend verhaal houdt over de vliegtuigramp met de MH17.

Rutte heeft in de weken na de ramp wel iets anders aan zijn hoofd dan lobbyen voor een eurocommissaris. Timmermans is de vliegende diplomaat en vertolker van het Nederlandse verdriet. In Brussel en Den Haag wordt volop gespeculeerd: zou Timmermans toch de overstap naar Europa maken als ‘buitenlandcoördinator’? In de top van het kabinet wordt er om gegniffeld. Waarom bedenkt niemand dat Timmermans ook ‘gewoon’ eurocommissaris kan worden?

Het ene na het andere EU-land komt in die tijd met zwaargewichten voor de Commissie: ex-premiers, oud-ministers van Financiën, zittende eurocommissarissen met gezag. Op die manier hopen ze een mooie portefeuille te krijgen. Maar Nederland blijft weigeren publiekelijk een naam te noemen.

In de brief staat Dijsselbloem

Rutte hoort het slechte nieuws van Juncker persoonlijk. In een gesprek, eind juli, zegt de Luxemburger tegen hem: ik wil Dijsselbloem niet.

Een paar dagen later stuurt Rutte, zoals afgesproken, een briefje naar Juncker over de Nederlandse voordracht. De enige naam die erin staat, is toch die van Dijsselbloem – uit tactische overwegingen. Je laat als land niet over je lopen. En Juncker zal begrijpen dat er iets tegenover moet staan nu het met Dijsselbloem niet doorgaat: een zware portefeuille voor de Nederlandse kandidaat die het dan wél wordt.

In één-op-één-contacten met Juncker en zijn team zijn al eerder andere namen genoemd. Frans Timmermans bijvoorbeeld. En Lilianne Ploumen, de minister Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Ze is een vrouw, en daar dreigt Juncker een ernstig gebrek aan te hebben in zijn commissie, hij heeft het Europarlement er tenminste negen beloofd.

Maar Juncker heeft Timmermans dan al in zijn hoofd en ook een mogelijke portefeuille: betere regelgeving. Hij vindt Timmermans een gedreven diplomaat met veel ervaring. En juist Nederland is al jaren kritisch over Brusselse regels – laat een Nederlander dan ook maar eens een taak uitvoeren waar op het eerste gezicht weinig eer aan valt te behalen. Juncker zelf kan er alleen maar beter uitkomen.

Op zijn kaartje voor Nederland staat dus géén vrouw bovenaan. Hij denkt dat het bij andere landen wel lukt om vrouwelijke kandidaten binnen te halen. Zijn keuze is Timmermans.

Op zaterdagochtend 30 augustus zit Diederik Samsom aan een grote, ronde tafel in het Elysée. Er is topoverleg van Europees links. Die avond zullen de regeringsleiders in Brussel twee belangrijke banen vergeven: de voorzitter van de Europese Raad en de ‘buitenlandcoördinator’.

Eén van de besluiten die de linkse leiders die ochtend nemen: de Fransen mogen in de Commissie de portefeuille Economische en Monetaire Zaken claimen. Inderdaad, de plek die Nederland voor Dijsselbloem op het oog had. Maar erg is dat niet, want een paar dagen eerder heeft het kabinet definitief Frans Timmermans voorgedragen als kandidaat voor de Commissie. Juncker heeft hem een mooie positie beloofd.

Drie dagen later, dinsdag 2 september, zit Frans Timmermans in de auto op weg naar Brussel. Hij is een beetje zenuwachtig, hij mag op sollicitatiegesprek bij Juncker.

Dit verhaal kwam tot stand op basis van gesprekken met betrokkenen in Den Haag en Brussel