Ebola wordt niet één-twee-drie een biowapen

Het is vrijwel zeker dat de potentie van het ebolavirus als wapen grondig is onderzocht. Wereldwijd beloofden veel landen in 1972 plechtig zich aan de Biological Weapons Convention te houden, een verdrag dat onderzoek, ontwikkeling en productie van akelige biologische wapens verbiedt. Maar in de jaren negentig werd duidelijk dat lang niet iedereen zich daaraan hield.

De Sovjet-Unie pleegde de grootste verdragsschennis, zo bleek uit het relaas van overloper Ken Alibek. Hij briefte de Amerikaanse autoriteiten over een ‘archipel’ van geheime wapenlaboratoria, luisterend naar de naam Biopreparat, een farmaceutische dekmantel met 30.000 werknemers.

Onderdirecteur Alibek verklapte, volgens zijn later verschenen biografie Biohazard, dat de Sovjetwetenschap raketkoppen, granaten en clusterbommen had gevuld met miltvuurbacteriën (anthrax), tularemie, botulinegif en andere substanties en organismen die bedoeld waren voor het slagveld of als massavernietigingswapen. Volgens Alibek keken de laboratoria onder zijn hoede ook naar de mogelijkheden om met gentechnologie het pokkenvirus te voorzien van de dodelijkste ebola-eigenschappen.

Pokkenvirus als biologisch wapen

Pokken, waarvan de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) in 1980 verklaarde dat de ziekte dankzij een mondiaal vaccinatieprogram was uitgeroeid, leken de Sovjetbiologen een interessant wapen. De inentingen waren immers ‘verlopen’ en dus was bijna iedereen kwetsbaar voor het virus, behalve dan Russische militairen waarvoor vaccins tegen het weaponized pokkenvirus waren geproduceerd.

Alibek, intussen al twintig jaar woonachtig in de Verenigde Staten, is niet zonder controverse. Zeker is wel dat Biopreparat tijdens het bewind van Boris Jeltsin onder internationale supervisie is ontmanteld. Het leidt evenmin twijfel dat tijdens de Koude Oorlog Russische onderzoekers naar Afrika afreisden om daar ebola te verzamelen.

De Sovjet-Unie was niet het enige land met interesse in het militariseren van ebola. Tijdens de verhoren door de Waarheidscommissie, ingesteld na het einde van het Apartheidsregime in Zuid-Afrika, biechtten militaire onderzoekers op er een divers biologisch wapenprogram op na te hebben gehouden. Dat behelsde geen bommen en granaten, maar vooral trucs om in de zogeheten Frontlijnstaten als Angola en Mozambique individuele tegenstanders te doden. Ebola figureerde ook daarin.

Het Prins Maurits Laboratorium van TNO, dat over een grote expertise beschikt op het terrein van defensie tegen chemische en biologische wapens, wil niets kwijt over weaponization – het omvormen van beloftevolle grondstof tot effectief wapen. Dit „om niemand op ideeën te brengen”, aldus een zegsman.

Toch is er wel iets over te zeggen, aangezien de succesvolle ‘weaponization’ van bijvoorbeeld miltvuur en pestbacterie grote gemene delers bevatten. Ook de ontwikkeling van een ebolawapen is daaraan gebonden. Virussen en bacteriën moeten in een handzame vorm worden verwerkt om daarmee bommen en granaten te kunnen vullen. Dat betekent: kweek onder streng steriele omstandigheden, drogen en malen zodat een poeder ontstaat dat zich door de lucht kan verspreiden en een lange houdbaarheid heeft. In de jaren zeventig hadden zowel Russische als Amerikaanse en Britse defensielaboratoria deze technologieën voor miltvuur onder de knie.

Alleen door contact met lichaamssappen

De Britse onderzoeker Hamish de Bretton-Gordon, werkzaam bij SecureBio (een adviesbureau op het gebied van chemische, biologische en nucleaire veiligheidsvraagstukken), toonde zich in de Amerikaanse pers sceptisch over de militaire potentie van ebola. „Ebola is niet besmettelijk door overdracht via de lucht”, zei hij tegen CBS News. De ziekte ontstaat door het eten van besmet vlees of door contact met lichaamssappen van besmette mensen.

Biologische wapens zijn dan wel extreem giftig, het is lastig om letale doses over een grote groep beoogde slachtoffers te verspreiden. Iedereen kent nog de Amerikaanse generaal Colin Powell die in 2003 bij de Verenigde Naties een ampul omhooghield met wit poeder. Met die hoeveelheid waren vele duizenden mensen te doden, stelde Powell. Maar zoiets geldt dan ook voor een ampul met zaad: in potentie geschikt om duizenden vrouwen zwanger te maken. In de praktijk zal dat ook een heikele kwestie zijn.

Ebola is dodelijk voor de maker

Nu zou er al knutselend met gentechnologie wel een inzetbare substantie van het virus te maken zijn, maar daarvoor is een speciale laboratoriumschaal (model ‘Micro-organismen IV’) nodig, voorzien van specialistische apparatuur. Daarvan bestaan er maar enige tientallen ter wereld. Terroristen zouden grote moeite hebben met het bemachtigen van de benodigdheden, laat staan met het juist omgaan daarmee.

Het besmetten van grote aantallen mensen is dus lastig. In tegenstelling tot miltvuur is ebola bovendien erg gevoelig voor blootstelling aan licht en lucht. Ebola is dodelijk voor de gebruiker, maar het virus is zelf dus heel kwetsbaar.

Toch is er geen reden om de potentie van ebola als biologisch wapen helemaal te debunken. Dat de experimentele vaccins die nu het daglicht zien vooral uit militair gesponsorde laboratoria komen, suggereert op zijn minst dat er zorgen zijn.

Het Canadese vaccin Zmapp dat bij apen die waren besmet met ebola succesvol bleek, is ontwikkeld met ondersteuning van het Amerikaanse United States Army Medical Research Institute for Infectious Diseases (USAMRIID). De farmaceutische onderneming Tekmira werkt eveneens aan een antiserum, gesponsord met 140 miljoen dollar van het Pentagon.

Er is een alternatieve methode van distributie: een besmet persoon – incubatietijd is gemiddeld een week – kan zich mengen onder de doelbevolking en zich overgeven aan de natuurlijke vorm van besmetting, namelijk via lichaamssappen. Maar goed beschouwd is dat de situatie waarin we nu al verkeren. De grootste terrorist met ebola lijkt voorlopig Moeder Natuur zelf.