KLM wist van niets

Tussen rookpluimen en gele bloemen doorzoeken rebellen in Oost-Oekraïne op donderdag 17 juli de brokstukken van een vliegtuig. Ze zijn verrast. Het zijn „buitenlanders” roept er een. Dat ziet hij aan de inhoud van tassen waardoor hij struint. Een ander wil weten wie deze buitenlanders toestemming gaf over het gebied te vliegen. Hij vraagt: „Wie heeft hun doorgang gegeven?”

Het filmpje is door lokale rebellen aan de BBC gegeven. Het laat de verwarring zien over de status van het luchtruim boven Oost-Oekraïne. Niet voor niets dachten sommige luchtvaartmaatschappijen er veilig te kunnen vliegen en meden andere het gebied. Nu blijkt dat luchtvaartmaatschappijen al veel alarmerende informatie hadden, of zouden moeten hebben:

1 Passagiersvliegtuigen lopen wel degelijk gevaar.

De Amerikaanse luchtvaartautoriteit waarschuwt daarvoor op 3 april van dit jaar. Ze vaardigt een speciaal bericht uit dat zichtbaar is voor alle luchtvaartmaatschappijen. Het gaat over Oekraïne en waarschuwt voor een „potentieel gevaarlijke situatie” daar voor passagiersvliegtuigen. Amerikaanse maatschappijen wordt het daarom verboden om over drie verschillende delen van Oekraïne te vliegen. Het door de rebellen veroverde gebied in Oost-Oekraïne behoort daar niet toe. Toch dienen de Amerikaanse maatschappijen boven héél Oekraïne te allen tijde „uiterst voorzichtig” te zijn, door de aanhoudende instabiliteit in het land. Reden: „Er is de mogelijkheid van tegenstrijdige instructies van de luchtverkeersleiding van Oekraïense en Russische autoriteiten en daarmee mogelijke verkeerde identificatie van burgervliegtuigen in dit luchtruim.”

2 De Britten gaan omvliegen.

Uit gegevens van Flightradar blijkt dat British Airways in elk geval vanaf half mei niet alleen de Krim mijdt, maar ook Oost-Oekraïne. De maatschappij vliegt zuidelijk of noordelijk om Oekraïne heen. Ook het Russische UTAir en enkele andere bedrijven gaan Oost-Oekraïne mijden.

3 Rebellen zijn in staat vliegtuigen uit de lucht te schieten.

Op 30 juni waarschuwt de NAVO op een persconferentie dat de Russen rebellen in Oost-Oekraïne trainen in het gebruik van een geavanceerd raketsysteem om vliegtuigen uit de lucht te schieten. De raketten kunnen grote hoogtes bereiken, tot 25 kilometer. Luitenant-kolonel Jay Janzen van de NAVO liet gisteren weten: „Verschillende militaire en civiele NAVO-leiders hebben publiekelijk hun zorgen geuit over de zeer geavanceerde luchtdoelraketten in het bezit van pro-Russische separatisten in Oost-Oekraïne.” Als NAVO-partner moet Nederland deze informatie ontvangen hebben. Elke dag wordt de leiding van het ministerie van Defensie bijgepraat over de meest recente militaire ontwikkelingen in het gebied.

4 De Britten waarschuwen, weer.

De Britse luchtvaartautoriteit past nog die dag een eerdere mededeling aan dat vliegen rondom de Krim vermeden moet worden. Vliegtuigmaatschappijen moeten zich bewust zijn „van de risico’s die het vliegen in andere delen van het Oekraïense luchtruim met zich meebrengt”.

5 Oekraïne sluit een deel van het luchtruim.

Een dag later sluit Oekraïne voor het eerst een deel van het luchtruim in het oosten tot bijna acht kilometer hoogte.

6 De eerste vliegtuigen gaan neer.

Een Oekraïens gevechtsvliegtuig wordt op 2 juli met een raket uit de lucht geschoten, iets meer dan veertig kilometer van de plek waar Malaysia Airlines MH17 uiteindelijk neerkomt. Het betreft het raketsysteem waarvoor de NAVO waarschuwde. Op 14 juli haalt zo’n raket nog een Oekraïens vliegtuig neer.

7 En weer gaat een deel van het luchtruim dicht.

Oekraïne sluit het ruim dan tot ongeveer tien kilometer hoogte.

Al deze incidenten, waarschuwingen en voorzorgsmaatregelen van concurrenten hebben geen invloed op het vlieggedrag van Malaysia Airlines, KLM en veel andere luchtvaartmaatschappijen. „Het gebied was veilig verklaard”, zegt een woordvoerder van KLM. Ofwel: Oekraïne stelde het luchtruim open. De luchtverkeerleiding in het land loodste de vele passagiersvliegtuigen er dagelijks doorheen. Internationaal werd het gebied niet onveilig verklaard.

Maar vliegveiligheid is ook politiek, waarschuwen bronnen. Een regering die het luchtruim sluit, geeft toe de situatie in het land niet meer onder controle te hebben. De internationale luchtvaartorganisatie ICAO kan in een land een no-flyzone instellen, maar doet dat niet graag. Deze organisatie maakt deel uit van de Verenigde Naties. Het is nogal wat om tegen een land te zeggen dat het niet veilig is, als het land dat zelf ontkent. En dan zijn er de nationale inlichtingendiensten die informatie niet altijd willen delen. „Daardoor beschikken sommige luchtvaartmaatschappijen nu eenmaal over betere informatie dan anderen”, zegt Nico Voorbach, voorzitter van de Europese pilotenvereniging.

Niemand waarschuwde KLM.

President-directeur Camiel Eurlings van KLM: „Mij was geen informatie bekend van maatschappijen die zich anders zijn gaan gedragen. Het was gewoon een veilig verklaarde route. Het beeld was dat je op tien kilometer hoogte veilig zou zijn, dat blijkt dus niet zo met dit soort gesofisticeerde raketinstallaties.” Een KLM-woordvoerder: „Als we aanwijzingen hadden gekregen dat het gebied onveilig was, dan hadden we er niet gevlogen.”

Wie KLM had moeten waarschuwen, zoals de Britse en de Amerikaanse luchtvaartautoriteiten hún maatschappijen tijdig waarschuwden, is onduidelijk.

In Nederland is de luchtvaartautoriteit ondergebracht bij de Inspectie Leefomgeving en Transport, denkt de woordvoerder van KLM. De Inspectie weet van niets: „De veiligheidsinformatie zit bij Buitenlandse Zaken en de AIVD.” Ook reisorganisatie TUI, met eigen vliegtuigen, denkt dat: „De inlichtingendiensten hebben die kennis.” De AIVD denkt daar anders over. Alleen als de dienst in eigen onderzoeken naar bijvoorbeeld terrorisme op relevante informatie stuit, informeert hij vliegtuigmaatschappijen, zeggen betrokkenen.

Terreurbestrijder NCTV dan? Die beveiligt objecten zoals vliegvelden en houdt dreigingen tegen Nederlanders in de gaten. Maar let de dienst ook op passagiersvliegtuigen in de lucht, in een ander land? Een ingewijde: „Dat is een grijs gebied.” Was het een taak van het ministerie van Buitenlandse Zaken? Dat wil niet reageren. „Dat is vertrouwelijk.” Luchtvaartinstanties wereldwijd pleiten inmiddels voor betere informatie over veilige routes.