Pornografische polyfonie

Waar is Lars von Trier? Niet bij de perspremière van de korte, vier uur durende versie van zijn film Nymphomaniac, waarvoor de Europese filmpers onlangs naar de Deense hoofdstad Kopenhagen is gereisd. Nu ja, heel even – voor het maken van een persfoto met zijn hoofdrolspelers – Charlotte Gainsbourg, Stellan Skarsgård en Stacy Martin. Maar verder blijft hij uit de buurt. De belangrijkste Deense filmregisseur van onze dagen is niet bereid om vragen te beantwoorden over zijn jongste magnum opus.

Want dit is niet zijn film, laat hij in een tekst voorafgaand aan deel één ( 1 uur 50 minuten) en deel twee (2 uur 10 minuten) van Nymphomaniac weten: hij heeft deze versneden versie van zijn vijfeneenhalf uur durende film niet gezien, en trekt zijn handen ervan af. Hij heeft zelfs een poster laten maken waarop hij staat met een door tape afgeplakte mond.

De pers moet het dus doen met gesprekken met de hoofdrolspelers en producent Louise Vesth. Die legt uit waarom Von Triers productiemaatschappij Zentropa ervoor gekozen heeft Nymphomaniac als kerstpremière in twee delen uit te brengen: om zoveel mogelijk mensen in staat te stellen de film te zien. Het internationale bioscoopbedrijf heeft immers moeite met het onderbrengen van vijfeneenhalf uur. Daarom deze versneden versie in twee delen.

Bovendien stuit het pornografisch gehalte van Nymphomaniac in veel landen vermoedelijk op bezwaren van censors en filmkeuringen. Dat geldt ook al voor deze korte versie, maar omdat de auteur Von Trier daar formeel geen bemoeienis mee heeft, kan daarin naar hartelust worden gesneden en gecensureerd. Wanneer de lange versie wordt uitgebracht, is nog onduidelijk, zegt Vesth. Hij is wel af. Zij hoopt op een première op het festival van Cannes in mei aanstaande – aangenomen dat Von Trier, wiens grappig bedoelde opmerkingen over Hitler na de première van Melancholia in 2011 in Cannes tot zijn uitsluiting van het festival hadden geleid, daar weer in genade wordt aangenomen.

Bewusteloze vrouw

Voorlopig zullen de talrijke fans van de Deense meester het dus met de korte versie moeten doen, waarvoor zij – afhankelijk van het beleid van hun nationale distributeur – één of twee kaartjes moeten kopen. Wat zij daarvoor krijgen? Het minste wat je van deze versie van Nymphomaniac kunt zeggen is dat de film met geen andere uit de filmgeschiedenis te vergelijken is – zoals wel meer films van Lars von Trier.

Nymphomaniac blijkt tijdens de besloten voorstelling in Kopenhagens Grand Théâtre het verhaal van een vrouw (Joe – Charlotte Gainsbourg), wier leven in het teken staat van haar onbedwingbare behoefte aan seks, met zoveel mogelijk mannen, en zo radicaal mogelijk. Deze lust bekruipt haar reeds als kind en achtervolgt haar het hele leven. Het gaat haar niet om het aangaan van relaties, maar puur om seks, op alle mogelijke manieren.

Nymphomaniac heeft de vorm van een raamvertelling. Een treurige, oudere man in wiens eenzame leven seks geen rol van betekenis lijkt te hebben gespeeld – Seligman, gespeeld door Stellan Skarsgård – vindt op een avond op straat een afgetuigde, bewusteloze vrouw. Joe. Hij neemt haar mee naar huis en verzorgt haar. Dan verhaalt de vrouw over haar door sekds gedomineerde leven, dat in de vorm van flashbacks wordt verteld.

Seligman is cultureel onderlegd en weet aan menige episode waarover de vrouw vertelt, een diepere betekenis of een metafoor te verbinden: de uitvinding van de polyfonie in de westerse muziekgeschiedenis bijvoorbeeld, als pendant van het aanhouden van meerdere minnaars tegelijk. Tussen beiden ontspint zich een uitvoerige filosofische dialoog waarin Seligman steeds probeert het optreden van de vrouw te duiden.

Joe verzet zich evenwel consequent tegen zijn interpretaties en komt met steeds nieuwe, steeds extremer verhalen die Seligmans opvattingen moeten ontkrachten. Seligman en Joe blijven op die manier pionnen in een twistgesprek dat eindigt in een eclatante overwinning van Joe: seksualiteit – en in het bijzonder vrouwelijke seksualiteit – is een alles verzengende kracht waartegen een man geen verweer heeft en die onafwendbaar tot de ondergang leidt.

De pornografische scènes zitten in de flashbacks. Die zijn soms humoristisch – zoals de scène waarin Joe zich door twee zwaargebouwde zwarte mannen wil laten nemen, maar deze ruzie krijgen over de vraag wie welke lichaamsopening voor zijn rekening mag nemen. Of een scène waarin Uma Thurman een vrouw speelt die haar kinderen meeneemt naar het huis van de nieuwe minnares van pappie.

Soms zijn de flashbacks ook opmerkelijk gedetailleerd, zoals die waarin Joe haar toevlucht neemt tot een geselspecialist, en uitvoerig wordt getoond hoe Joe met behulp van oude telefoonboeken in de juiste houding wordt gelegd, en hoe de zweep wonden op haar billen veroorzaakt. Seksuele handelingen worden in deze korte versie van de film al zo uitvoerig in beeld gebracht, dat bij de kijker niet noodzakelijkerwijze het verlangen opkomt naar meer details in een langere versie van de film.

De flashbacks vertonen grote stijlverschillen – sommige zijn meer realistisch, andere meer karikaturaal. Meestal lijkt Von Trier er niet op gebrand de toeschouwer het gevoel te geven dat hij naar de werkelijkheid kijkt. Daarom fungeert – in deze korte versie in ieder geval – Nymphomaniac voor de meeste toeschouwers vermoedelijk niet als een ‘normale’ pornofilm, waarvan de stimulerende werking toch op een zekere mate van identificatie van de toeschouwer met het gebodene berust.

Body doubles

Het zijn – blijkt tijdens de persbijeenkomst in Kopenhagen – ook niet de billen van actrice Charlotte Gainsbourg die ervan langs krijgen, of de schaamlippen van Stacy Martin (als de jonge ‘Joe’) die je in vol bedrijf ziet. Von Trier heeft gebruikgemaakt van zogeheten ‘body doubles’, pornoacteurs waarvan hij er niet weinig kent, want zijn productiemaatschappij Zentropa doet ook in ‘vrouwvriendelijke’ pornofilms – van kunst alleen kun je ook in Denemarken geen bedrijf overeind houden. Martin had bovendien tijdens de opnamen de beschikking over een soort step-in die haar onderlichaam simuleerde, vertelt ze, compleet met roze schaamlippen. Zoals tegenwoordig gebruikelijk in het internationale filmbedrijf was in het contract van actrices nauwkeurig vastgelegd in welke mate zij hun lichaam zouden tonen aan de camera – en primaire geslachtsdelen en geslachtsverkeer waren daarbij nadrukkelijk uitgesloten.

Maar afgezien daarvan: Nymphomaniac in korte versie bevat al zoveel pornografische scènes dat je je afvraagt wat de versie van vijfeneenhalf uur in ’s hemelsnaam nog meer te bieden kan hebben op dit gebied. Volgens de Deense filmkundige Peter Schepelern, die de lange versie heeft gezien, levert die versie niet wezenlijk een film met een andere strekking op – ondanks nog meer penetraties, andere sekshandelingen en een abortusscène.

Wie in de kerstweek dus niet opziet tegen een heftige filmervaring hoeft zich Nymphomaniac niet te laten ontgaan omdat de thans getoonde film niet een ‘echte’ Lars von Trier zou zijn – dat is deze bekorte versie wel degelijk. Het is wel een beetje betreurenswaardig dat in Nederland deel één op Tweede Kerstdag in de bioscoop komt, en deel twee pas twee weken later. Die deling ontneemt deels het zicht op de structuur en de bedoeling van het werk. Maar de voornaamste vraag die de potentiële bioscoopganger zich bij Nymphomaniac moet stellen, is of hij of zij wel zin heeft in een film die de lust tot seks voor geruime tijd ernstig kan bederven.

Het eerste deel van Nymphomaniac komt op 26 december in de Nederlandse bioscoop. Deel twee volgt op 9 januari.