Wow! Laten we fantaseren. Hoe zou het daar zijn?

Michiel van Nieuwstadt

Medewerker Wetenschap

Op een planeet met een atmosfeer die veel zwaarder is dan de luchtlagen rond de aarde, kunnen dieren zo groot als blauwe vinvissen door de lucht zeilen. Deze buitenaardse walvissen kunnen kalm het in de lucht zwevend plankton verorberen.

Simon Conway Morris (Cambridge University) gebruikte de luchtwalvissen, een idee van de Amerikaanse astronoom Carl Sagan, zo’n tien jaar geleden voor het tv-programma Extraterrestrial van National Geographic. Maar dit soort bizarre levensvormen zijn volgens de Britse evolutiebioloog alleen denkbaar op planeten die sterk verschillen van de onze.

Als biologen in de toekomst ooit de kans krijgen om het leven te bestuderen op een aardse planeet, dan zullen ze volgens Conway Morris vooral getroffen worden door de grote overeenkomsten. „Oppervlakkig zijn er grote verschillen denkbaar, maar de onderliggende principes zullen dezelfde zijn”, zegt hij. „De variëteit van het leven hier geeft een goed beeld van wat we elders in het heelal op een vergelijkbare planeet kunnen verwachten. Organismen die in het water leven, zullen een gestroomlijnde torpedovorm hebben, net als onze vissen en walvissen. En net als bij ons zullen landdieren zich voortbewegen op poten.”

Aanleiding voor een gesprek met Conway Morris, één van ’s werelds bekendste evolutiebiologen, is het nieuws dat het ‘wemelt’ van planeten die lijken op de onze. Het is niet zo dat op al deze planeten leven kon ontstaan. Wel voedt het grote aantal kandidaat ‘aardse bollen’ de speculatie over buitenaards leven.

We kunnen onze fantasie de vrije loop laten, maar dan wel gebaseerd op feiten. Dat vindt ook neurofysioloog Gert van Dijk (Universiteit Leiden). Van Dijk bedacht meer dan dertig jaar geleden Furaha: een planeet die lijkt op de onze, maar dan iets groter.

De Leidse hoogleraar is het met Conway Morris eens dat organismen die leven op buitenaardse rotsen evengoed poten zullen hebben als dieren op onze planeet. Dieren op wielen bijvoorbeeld liggen niet voor de hand. Aderen en zenuwen die een levend ‘wiel’ verbinden met de rest van het lichaam, zouden hopeloos in de knoop raken.

Paarden op zes poten

Toch ziet Van Dijk meer mogelijkheden dan Conway Morris. Paarden op zes poten die ademen via een opening in de borstkas, kan hij zich wel voorstellen. Deze dieren lopen rond in Avatar, een sciencefictionfilm die zich afspeelt op de maan van een verre buitenaardse planeet. Van Dijk verwacht wel dat die buitenaardse dieren behendiger zullen lopen dan regisseur James Cameron bedacht: „De zespotige ‘paarden’ in Avatar bewegen hun voorpoten en middenpoten paarsgewijs. Dat is raar want dankzij het bestaan van insecten weten we heel goed hoe een dier op zes poten loopt: die houden steeds een driepoot aan de grond, twee links en één rechts of andersom.”

Vissen die water spuiten

De dieren die Van Dijk bedacht voor Furaha zouden zo maar kunnen leven op één van de mogelijk miljarden aarde-achtige planeten buiten ons zonnestelsel. Zeedieren bijvoorbeeld, die via hun kop water naar binnen zuigen en het aan de achterkant wegspuiten om vooruit te komen. Van Dijk bedacht deze lichaamsbouw, omdat hij vond dat de straalaandrijving van pijlinktvissen efficiënter moest kunnen. Het principe van een kwallenlichaam, rondom symmetrisch zonder kop of staart, is volgens de Leidse hoogleraar ook buiten de zee heel goed bruikbaar. Hij bedacht vliegende en lopende dieren met zo’n lichaamsbouw.

Conway Morris heeft zijn twijfels over dieren op poten met een kwallensymmetrie. „Het is niet voor niets dat dieren die op het land leven een voor- en een achterkant hebben. Ogen, een mond en een brein aan de voorkant zijn de beste manier om een nieuwe omgeving te verkennen. Planten hebben zo’n voor- en achterkant niet, maar die hoeven zich ook niet voort te bewegen.”

Zwevende dieren? Nee, dat kan niet

Van Dijk heeft wel twijfels bij de zwevende walvissen van Conway Morris. Zelf bedacht hij de vergelijkbare ballonten: dieren die niet vliegen, maar eindeloos in de lucht kunnen zweven. Maar toen hij aan het rekenen sloeg, ontdekte Van Dijk dat ballonten moeilijk kunnen bestaan op een planeet die op de aarde lijkt. Het is niet voor niets, zegt Van Dijk, dat de mens grote luchtballonnen nodig heeft om zich op te laten tillen. Ballonten zouden enorm groot moeten zijn of de druk in de atmosfeer van een buitenaardse planeet moet zo ver worden opgevoerd dat hij in de verste verte niet meer lijkt op de aarde.

Volgens de studie die gisteren is gepubliceerd zouden de vele aardachtige planeten een massa hebben die tot wel twee keer zo groot is als die van de aarde. Op zo’n grote planeet hebben paarden olifantenpoten nodig om zich staande te houden. Een planeet die een stuk kleiner is dan de aarde zou makkelijk haar atmosfeer kwijt kunnen raken: de laag van zuurstof en andere gassen die er als een deken omheen ligt.

En zeker geen gigantische spinnen

Maar op een aardse planeet die haar atmosfeer wel behoudt liggen er mogelijkheden voor dieren op poten. Fantasieloze makers van sciencefiction bevolken hun planeten soms met gigantische spinnen. Onbestaanbaar, zegt Van Dijk: op een planeet als de onze zouden spinachtige dieren met wijd uitstaande poten de zwaartekracht niet kunnen weerstaan. Als er ooit leven ontdekt wordt op een planeet die veel kleiner is dan de aarde ligt dat heel anders. Op zo’n extrastellaire miniaarde zouden razendsnelle reuzenspinnen kunnen rondlopen die door de geringe zwaartekracht heel ver springen.

Bekijk planeet Furaha van Gert van Dijk op planetfuraha.org