Let een beetje op hem

Hij hoefde nooit aan acquisitie te doen, want hij had altijd werk. Hij was een succesvol zelfstandig ondernemer in de financiële dienstverlening. Toen sloeg de crisis toe. Anderhalf jaar lang kreeg hij amper opdrachten. Aan zijn omgeving liet hij weinig merken van de problemen. Maar van binnen verloor hij de strijd, hij raakte in paniek. De man werd slachtoffer van de crisis, hij maakte een einde aan zijn leven, nog voordat de hulpverlening goed op gang was.

Psychiater Jan Mokkenstorm had de ondernemer als patiënt. De zaak staat niet op zichzelf, merkt hij dagelijks. Mokkenstorm is oprichter van 113Online, de nationale hulplijn voor mensen met suïcidale gedachten. Het aantal chatverzoeken en telefoonoproepen zijn de afgelopen tijd flink toegenomen. Het is zo druk dat de hulpverleners lang niet iedereen te woord kunnen staan, zegt Mokkenstorm. „De crisis is niet altijd de directe aanleiding dat mensen contact zoeken, maar het speelt vaak wel een rol.”

Het Centraal Bureau voor de Statistiek publiceerde onlangs verontrustende suïcidecijfers. De afgelopen jaren is het aantal zelfdodingen met 30 procent toegenomen in Nederland: van 1.353 mensen in 2007 tot 1.753 vorig jaar. Dat komt neer op bijna vijf zelfdodingen per dag.

De forse toename wordt toegeschreven aan de economische crisis en de stijgende werkloosheid (8,6 procent van de beroepsbevolking). Deskundigen leggen een verband tussen het groeiend aantal zelfdodingen en de crisis – hoewel Nederlands onderzoek ontbreekt. Uit internationaal onderzoek – zoals in Engeland en Griekenland waar het aantal zelfdodingen steeg – blijkt dat er een duidelijke relatie is.

Door de economische crisis verplaatst het suïcideprobleem zich deels naar de werkvloer. De werkloosheid is hoog, massaontslagen zijn wekelijks in het nieuws en de werkdruk neemt in diverse branches toe. Het is een zorgelijke mix, zegt René Diekstra, psycholoog en expert op het gebied van suïcidaal gedrag. „De tijdsdruk en de werklast zijn in veel banen hoog, in combinatie met de huidige baanonzekerheid kan dat een dodelijke formule zijn.”

Kijk naar de reorganisatie bij mediabedrijf Sanoma waar 500 banen op de tocht staan, zegt Ad Kerkhof, hoogleraar klinische psychologie, psychopathologie en suïcidepreventie aan de Vrije Universiteit. „Er zou best één werknemer tussen kunnen zitten die het er extreem moeilijk mee heeft en suïcidaal wordt.”

De stijging van het aantal zelfdodingen roept vragen op over de rol van de werkgever. Houden zij het psychische welzijn van kwetsbare personeelsleden in de gaten? Moeten zij nazorg regelen bij een massaontslag? Wordt ontslagen medewerkers gevraagd of zij het aankunnen, en of ze suïcidale neigingen hebben?

Een ontslag kan erg hard aankomen, zegt Mokkenstorm. „Veel medewerkers zijn een beetje getrouwd met het bedrijf, werken soms weekenden door en hebben hart voor de firma. Het voelt als een verlating als je dan weg moet.”

Die band met het bedrijf moet je als HR-manager niet onderschatten, aldus Diekstra. Toch is er bij bedrijven over het algemeen weinig aandacht voor het onderwerp, zegt hij. „Op veel werkvloeren is praten over depressie of zelfmoord een taboe.”

Hulp krijg je niet, er wordt verwacht dat je zelf aan de bel trekt, zegt Suat Koetloe, bestuurder bij vakbond De Unie. „Persoonlijke begeleiding ontbreekt bij reorganisaties en massaontslagen. Je valt opeens in een leegte: niemand belt je, niemand vraagt naar je, je voelt je nutteloos.”

Suïcide komt voor in alle lagen van de bevolking, zegt Mokkenstorm. Wel zijn er twee groepen waar het nu met name speelt: mensen die het al niet breed hadden, en mensen die opeens in één keer alles kwijtraken doordat bijvoorbeeld hun onderneming failliet gaat. Die laatste groep hecht veel waarde aan wat ze verspelen. „Ze lijden gezichtsverlies en raken in paniek.”

Ruim tweederde van de sterfgevallen door zelfdoding betreft mannen – dat is van alle tijden doordat mannen gevaarlijkere zelfmoordmethodes gebruiken. De toename in de afgelopen jaren zit vooral bij mannen en vrouwen tussen de 40 en 70 jaar. Een mogelijke oorzaak voor de stijging van het aantal zelfdodingen in deze leeftijdsgroep zou kunnen zijn dat bedrijven liever niet met oudere werknemers doorgaan, vermoedt Diekstra. „Er is veel concurrentie, ouderen zitten in het gedrang. Ze worden weggesaneerd, moeten een stap terugdoen in hun functie of ze worden zelfs weggepest.”

Tijdens de crisis in de jaren tachtig van de vorige eeuw was er ook een forse toename van het aantal zelfmoorden in Nederland. In 1984 pleegden 1.902 mensen suïcide, het hoogste aantal ooit. Uit onderzoek bleek dat er destijds een verband was met de crisis. Ook in de crisis van de jaren dertig steeg het aantal zelfdodingen in Nederland.

José Vos was eind jaren tachtig als HR-manager betrokken bij een ontslagronde bij een vestiging van de Nederlandse Kabelfabriek in Delfzijl. 100 van de 400 mensen moesten eruit. Zij vreesde destijds voor zelfdodingen, zegt ze. Ze probeerde erger te voorkomen door een groep vertrouwenspersonen aan te stellen. En de leidinggevenden kregen uitleg over rouwverwerking bij ontslag. Het liep goed af, er waren geen suïcidepogingen.

Het viel Vos op dat de werknemers niet over hun ontslag wilden praten. Daarom denkt ze dat werkgevers preventief weinig kunnen doen voor hun personeel. „Bij werknemers rust er een taboe op gesprekken dat je het psychisch niet redt.”

Vos heeft nu een eigen bureau voor gestaltpsychotherapie en coacht mensen in topfuncties. Als topmensen uit hun functie worden gezet krijgen ze vaak goede begeleiding aangeboden van hun oude werkgever, zegt Vos. Ze krijgen een outplacementtraject, met psychologische ondersteuning en hulp bij het zoeken naar een nieuwe baan.

Voor mensen in lagere functies ligt dat anders, zij moeten het vaak zelf zien te redden. Op veel steun van uitkeringsinstantie UWV hoeven ze niet te rekenen. „Wij zijn geen zorg- of hulpverlener. Zelfredzaamheid staat voorop bij zoeken naar werk”, zegt een woordvoerder.

Mokkenstorm wordt soms gebeld door werkgevers die vrezen dat degene die ze willen ontslaan, suïcidaal is. ‘Moet ik hem in dienst houden omdat hij misschien een einde aan zijn leven maakt?’ Nee, adviseert Mokkenstorm dan. „Mogelijke zelfdoding is geen reden om mensen niet te ontslaan. Maar je kunt wel kenbaar maken dat je je zorgen maakt en dat je contact met de huisarts wilt opnemen.”

Werkgevers moeten een vangnet organiseren voor kwetsbare werknemers, vindt Mokkenstorm. Zo zet hij zich in voor zogeheten gatekeepers binnen bedrijven en instellingen. Dit zijn reguliere werknemers die worden opgeleid om signalen van wanhoop te herkennen en de collega zo nodig door te verwijzen naar de huisarts.

Fatsoen en menselijkheid tijdens ontslagrondes moeten vooropstaan bij bedrijven, zegt Mokkenstorm. En durf vragen te stellen. „Kun je het ontslag aan? Hoe zie je de toekomst? Zie je suïcide als een reële mogelijkheid? Veel mensen houden het voor zichzelf.”

De boodschap van Mokkenstorm: belangstelling tonen op de werkvloer kan levens redden.