Geen sympathieke reuzen, maar neurotische moordenaars

Het was wereldnieuws toen in 2010 de orka Tilikum in het amusementspark Seaworld in Orlando, Florida, zijn 40-jarige trainer Dawn Brancheau in het water doodbeet. De directie van Seaworld was er vlug bij om de ‘killer whale’ vrij te pleiten. Brancheau zou het ‘ongeluk’ aan zichzelf te wijten hebben, doordat zij die dag het haar in een staart droeg, die door de orka voor een vis was aangezien.

Nader onderzoek door de Amerikaanse arbeidsinspectie liet van deze these weinig heel. Tilikum had bij Brancheau zelfs een arm afgebeten en ingeslikt: er was duidelijk meer aan de hand dan een speels ongelukje. Seaworld werd tot 75.000 dollar boete veroordeeld, wegens ‘onveilige arbeidsomstandigheden’ voor de trainers in het orkastadion in Orlando. Die gaan – vier shows per dag voor 5.000 toeschouwers, 83 dollar entree – in Orlando het water in om met de orka’s spelletjes te doen.

Juridische had zaak nog een ander effect: na een beroep op de wet op openbaarheid van overheidsdocumenten kreeg documentairemaakster Gabriela Cowperthwaite inzicht in aspecten van het houden van orka’s in gevangenschap, die door deze tak van de amusementsindustrie eerder zorgvuldig verheimelijkt waren.

Het resultaat is een ronduit schokkende film. Tilikum, die in 1983 voor de kust van IJsland was gevangen, blijkt eerder al betrokken te zijn geweest bij twee dodelijke ongevallen, waarover zijn trainers in Orlando niets wisten. In 1991 had hij, met twee vrouwelijke orka’s, in een Canadees natuurcircus trainer Keltie Byrne zo lang onder water gehouden dat deze was verdronken. Nadat Tilikum in 1993 aan Seaworld in Orlando was doorverkocht, moest in 1999 een zwerver die zo onvoorzichtig was geweest zich na sluitingstijd bij de orka’s te laten opsluiten en bij hen in het water was gedoken, dat met de dood bekopen.

Cowperthwaite ziet het gedrag van Tilikum in breder verband: orka’s zijn wilde dieren die – ofschoon intelligent en in staat tot dressuur – niet geschikt zijn voor een leven in gevangenschap. Ze zijn te groot voor een bassin, de gevangenschap doorbreekt hun sterke familiegevoel. Orka’s in gevangenschap zijn niet de gezellige, sympathieke reuzen die ze in Seaworld en soortgelijke instellingen lijken, maar benarde, neurotische dieren.

De film onderbouwt deze stelling overtuigend, maar niet al te drammerig, met deskundigen en feiten over incidenten met orka’s in andere parken. Wie hem ziet, neemt zijn kinderen nooit meer mee naar een dolfinarium. In Orlando treedt Tilikum trouwens nog steeds op. Maar bij hem in het water duiken – dat doen de trainers niet meer.

Raymond van den Boogaard