‘Niemand gaf iets om mijn talent’

Veel jonge Saoediërs vinden dat hun land moet veranderen. Maar anders dan de oudere generatie actievoerders geloven zij niet in confrontatie met de autoriteiten. De eerste Saoedische vrouwelijke filmmaker, Haifaa Mansour, maakte haar film Wadjda over dromen en vooruitgang en hoopt zo de kijkers aan het denken te zetten. Conceptueel kunstenaar Abdulnasser Gharem (1973) is een ander belangrijk voorbeeld: „Ik wil geen botsing”, zegt hij in een vraaggesprek in Riad. „Ik zoek een nieuwe invalshoek om ergens naar te kijken, om die aan de mensen voor te leggen.”

Er is wat beweging in de Saoedische kunstscene, er zijn sinds kort twee of drie galeries in Riad. Maar hedendaagse kunst blijft een probleem in Saoedi-Arabië, waar de ultraconservatieve versie van de islam een zwaar stempel op het leven zet. De geestelijkheid is er nog steeds niet uit of muziek al dan niet haram, religieus verboden, is. Er is nu een beginnende filmindustrie, maar er zijn geen bioscopen. Er is geen muziek- of kunstonderwijs. „Ze proberen kunst te vermoorden”, zegt een Saoedische intellectueel.

‘Ze’, dat is lang niet alleen de geestelijkheid. Koning Abdullah heeft de afgelopen jaren een beetje ruimte gecreëerd, maar vaak zijn het bureaucraten die op de rem trappen. En het zijn ook de mensen zelf die verandering blokkeren.

„De maatschappij creëert de blokkades, ze kan niet bewegen”, zegt Gharem. Onder zijn bekendste werken zijn wegbarricades en verkeerstekens: „Ik zet ze voor de mensen neer, zodat ze niet weten wat ze moeten doen. De barrières die ik maak staan weer vol stempels. Daarop staat: vertrouw het beton niet. We blokkeren onszelf door het een of andere stupide idee uit de een of andere hoek, zonder dat we het analyseren. Daar verzet ik me tegen.”

Gharem is een van de belangrijkste voortrekkers van conceptuele kunst in Saoedi-Arabië. Het verwarrende is dat hij ook militair is, luitenant-kolonel in het regeringsleger, „over een maand of zes word ik bevorderd tot brigadegeneraal”. Want hoe kan je tegelijk een goede soldaat en een goed kunstenaar zijn – bevel is bevel tegenover geestelijke vrijheid?

„Ik kom uit een klein stadje in het zuiden. In die tijd, meer dan twintig jaar geleden, betekende het wat als je officier werd. Niemand gaf iets om mijn talent. De familie vond het een ramp – het is haram, wat ga je doen? Ik was gefrustreerd in mijn missie om kunstenaar te worden. Maar het leger gaf mij de kracht om geduld te hebben voor mijn missie.”

Op zijn beurt wil het leger hem nu niet kwijt. „Ik ben goed in technologie, dus ik ontwikkel daar van alles voor hen. En het leger houdt nu van me; sinds kort houden ze rekening met mijn werk als kunstenaar en ze hebben me drie jaar verlof gegeven. Dat is de macht van kunst. Ze zien mijn nut voor het land.”

Het juiste pad

Gharem maakte in 2003 naam met het werk Siraat: met een groep mensen schilderde hij het wegdek van een ingestorte brug in de buurt van zijn geboortestadje vol met het woord ‘pad’. „Voor een moslim betekent het woord ‘pad’ heel veel. Je spreekt het meer dan honderd keer per dag uit wanneer je bidt. Het is een consequentie van het moslim-zijn om het juiste pad te vinden.”

Het was een performance, maar tegelijk een nieuw pad – het is het begin van het tijdperk van contemporaine kunst in Saoedi-Arabië. „De mensen zoeken ook naar een nieuw pad. Ik zocht naar een gemeenschappelijke zaak die ons samen zou brengen om na te denken over onze visie of referenties of waarnaar we zoeken. Aan het einde is de brug afgebroken. Het is een einde, maar een open einde.”

Foto’s van Siraat werden een paar jaar later geweerd van een internationale tentoonstelling – door een misverstand, hij zou koranteksten op de brug hebben geschilderd. Weer later werd een film van Siraat geprezen door de toenmalige Saoedische minister van Cultuur.

De taak van de kunstenaar is volgens Gharem een verband te leggen tussen resultaat en reden. „Hij moet de maatschappij laten zien: waarom is dat? Wat verbergen de mensen, wat is er achter onze rug? En hij moet de gemeenschappelijke taal vinden, zodat iedereen het ziet en erbij betrokken raakt. De kunst moet een platform zijn waar iedereen naartoe kan komen, en over zichzelf kan denken en kan praten over zijn gewoonten en referenties. Is het benauwend, is het oké? Ik vind het leuk om dat soort brainstorming op gang te brengen. Maar de mensen zijn verantwoordelijk voor de verandering, niet de kunstenaar, dat is niet zijn taak.”

Kunstonderwijs

Op een veiling van Christie’s in Dubai werd in 2011 Gharems werk Boodschap/boodschapper voor ruim 800.000 dollar door een verzamelaar aangekocht – een verbijsterend bedrag voor een Saoedische kunstenaar. Al het geld gaat naar zijn huidige performance: kunstonderwijs in Saoedi-Arabië. „Hier in Riad, de meest conservatieve stad in Saoedi-Arabië. Ik heb het project de Amen-kunststichting genoemd: ‘amen’ komt voor in alle godsdiensten, het is een vreedzaam woord, je kunt er een woordenwisseling mee beslechten. In mijn jeugd leed ik omdat ik geen boeken kon vinden, geen andere kunstenaars kon ontmoeten die me konden adviseren. Nu heb ik de kennis en de geloofwaardigheid om te kunnen helpen. En dit heb ik van het leger geleerd, dat je verantwoordelijk bent voor je mensen, je hebt een missie en je moet slagen.”

Werk van Abdulnasser Gharem is te zien op zijn website abdulnassergharem.com