Moderniseert koning Willem-Alexander de monarchie?

Wat voor koning wordt Willem-Alexander? Sociaal, heeft hij gezegd. Daadkrachtig en zakelijk, zeggen anderen. En wanneer moderniseert hij het koningschap?

Charmant. Daadkrachtig. Koppig. Dat zijn de meest gebruikte termen voor de aanstaande koning Willem-Alexander. Minder intellectueel dan zijn moeder, maar zeker niet dom. “Hij is een behoorlijk slimme jongen”, zegt oud-senator Joop van den Berg (PvdA), die hem staatsrecht gaf tijdens zijn studie geschiedenis. “Misschien geen groot staatsgeleerde, maar hij kan wel degelijk heel scherp zijn. Als je hem iets vertelt, weet hij het jaren later nog.”

Volgens journalist Pieter Jan Hagens, die de prins twee keer interviewde, is hij ook competitief. Zozeer dat hij een weddenschap met Hagens sloot toen de twee van mening verschilden over de vraag wie voor een reportage over Willem-Alexander in Zuid-Afrika de beelden had gemaakt van de Tafelberg. Toen bleek dat het om een NOS-medewerker ging, ontving Hagens “een koninklijke fles wijn”.

Paul Schnabel dicht Willem-Alexander “een sardonisch gevoel voor humor” toe. Volgens de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) stelt het toekomstig staatshoofd mensen “snel op hun gemak” en “laat hij geen momenten van verlegenheid ontstaan”.

Stijl

Willem-Alexander zal zich afwachtend opstellen en pas later overgaan tot modernisering van het koningschap, denken mensen die hem goed kennen. “Hij wil geen afbreuk doen aan wat zijn moeder zorgvuldig heeft opgebouwd”, zegt Ben Bot, oud-minister van Buitenlandse Zaken. “Maar Máxima en hij zullen zich wel willen profileren.” Advocaat Marry de Gaay Fortman, die Willem-Alexander kent sinds hun jeugd: “Ik verwacht dat hij de staf moderniseert. De vraag is bijvoorbeeld of hofdames nog op deze manier blijven bestaan.” Zelf heeft de prins gezegd dat hij tussen de mensen wil staan, zoals zijn grootmoeder Juliana. “Beatrix heeft het koningschap sterk geprofessionaliseerd”, zegt De Gaay Fortman. “Ik denk dat het in deze tijd past dat de afstand wat minder groot wordt.”

Willem-Alexander legt gemakkelijk contact met mensen van alle sociale niveaus, zo klinkt het in zijn omgeving. Op lossere wijze dan zijn moeder, van wie dit ook een sterk punt is. Historica Dorine Hermans memoreert hoe de prins reageerde toen Cora van Mora hem op Koninginnedag in Weert, met een dienblad vol kroketten, toeriep dat ze van hem hield: ‘Ik ook van jou lieve schat.’ Hermans: “Dat zie je Beatrix toch niet zeggen.” Kunsthistoricus Henk van Os, die op verzoek bijdroeg aan de culturele vorming van Willem-Alexander: “Toen we in Rotterdam eens een fontein bezochten, zaten daar wat agressieve Marokkaanse jongeren. Hij stapte op hen af en begon een praatje. Ze waren verbijsterd.” Willem-Alexander heeft volgens Van Os veel belangstelling voor kunstmanagement en culturele programmering, waar Beatrix meer houdt van de kunst zelf. “Wat ze gemeen hebben, is dat kunstuitingen als installaties en video van hen niet zo hoeven.”

Video van de NOS over Willem-Alexander en Máxima als team:

Waterbeheer

Op zijn dertigste verjaardag vertelt Willem-Alexander in een gesprek met Paul Witteman dat hij zich wil verdiepen in watermanagement. Water is een ‘primaire levensbehoefte’, zegt de prins, en ‘oer-Hollands’. “In het begin waren zijn optredens nog wat weifelend”, zegt voormalig burgemeester van Amsterdam Job Cohen, die een ‘waterpresentatie’ van de prins aan gemeenteambtenaren bijwoonde. “Hij was nerveus, maar in de discussie erna was hij dan wel weer heel goed.” De prins leert snel.

Als voorzitter van de Adviesraad voor Water en Sanitatie van de Secretaris-Generaal van de Verenigde Naties (UNSGAB) zet hij het thema internationaal hoog op de politieke agenda. Zijn expertise en daadkracht vallen op. Emeritus hoogleraar algemene geschiedenis Henk Wesseling , die Willem-Alexander ook adviseerde bij zijn studiekeuze, hoorde de prins spreken op een watercongres in Marrakesh. “Dat was indrukwekkend. Niet alleen de tekst. Ook discussies, vragen. Hij toonde een geweldige kennis van zaken.” In een tv-interview uit 2008 erkent Willem-Alexander dat hij als koning minder bewegingsruimte zal hebben op watergebied, maar “ik zal altijd bij dit thema betrokken blijven”.

Volgens Joop van den Berg spreekt waterbeheer hem ook aan omdat het een mondiaal probleem is. “Hij is misschien iets meer op de wereld georiënteerd dan op Europa, zoals zijn moeder. Dat geldt ook voor Máxima [die de Verenigde Naties adviseert over microkredieten].” Marry de Gaay Fortman noemt het paar ook in die zin “eigentijds”. “Zowel economisch als politiek is ons land steeds meer een mondiale speler. Met hun wereldwijde contacten passen zij daar goed in. Het zijn duidelijk mensen die de blik naar buiten richten.”

Een overzicht van de NOS van het leven van prins Willem-Alexander tot aan de troonsopvolging:

Sociaal koningschap

In een interview met Ed van Westerloo zei Willem-Alexander in 1993 dat hij de symboolfunctie van het koningschap heel belangrijk vindt, maar dat zijn functie “zonder inhoud” moeilijker te aanvaarden is. Paul Schnabel sluit niet uit dat die taakopvatting problemen gaat opleveren. Schnabel: “Willem-Alexander heeft de reputatie behoorlijk koppig en eigenwijs te zijn. Ik denk niet dat het zo’n vaart loopt met die zogenaamde modernisering van het koningschap – de politiek schrikt vooralsnog terug voor grote ingrepen – maar in theorie zou dit voor problemen kunnen zorgen. Ik heb wel eens gezegd dat het niet ondenkbaar is dat het koningshuis dan zelf ooit zegt: we stoppen ermee.”

Oud-premier Wim Kok voorspelt dat het koningshuis minder invloedrijk wordt onder Willem-Alexander. “Die beweging zag je onder Beatrix al. Als die trend zich zou voortzetten, zou op termijn zelfs het lidmaatschap van de regering voor het staatshoofd in gevaar kunnen komen. Ik ben er niet van overtuigd dat dat goed is voor Nederland. In deze tijd is er grote behoefte aan een bindend en inhoudelijk koningschap.”

Over zijn taak heeft Willem-Alexander zelf ook duidelijke ideeën. In 2007 zei hij tegen journalist Pieter Jan Hagens dat hij als koning “samenbindend, vertegenwoordigend en aanmoedigend” wil zijn. Hagens: “De vuurwerkramp in Enschede en de nieuwjaarsbrand in Volendam gaf hij als voorbeeld van tragische incidenten waarbij het staatshoofd troost kan bieden. Maar het gaat hem niet alleen om rampen. Hij had het ook over projecten voor mensen die onvoldoende aandacht krijgen in onze samenleving.” De voorkeur van Willem-Alexander voor een sociaal koningschap blijkt ook uit zijn inzet voor het Oranjefonds, dat sociale initiatieven financieel ondersteunt.

Máxima en matriarchaat

Iedereen zegt het: Máxima is zijn steunpilaar. Zij stimuleert Willem-Alexander bij de uitoefening van zijn functie. “Meer dan menigeen denkt”, meent Wim Kok. Máxima schone groeide razendsnel uit tot het populairste lid van het koningshuis. Tot zichtbare trots van haar geliefde. “Ik weet nog dat wij tijdens hun verlovingstoer een tocht per open tram door Amsterdam maakten”, zegt Job Cohen, die het paar trouwde. “Willem-Alexander en ik stonden aan de ene kant van de tram, Máxima aan de andere kant. ‘Pech mensen’, riep hij naar het publiek. ‘Jullie staan aan de verkeerde kant, dáár staat Máxima’. Dat vind ik knap voor iemand die gewend is in de schijnwerpers te staan. Ik kon toen al merken dat zij als een goed team opereren.”

De keuze voor een krachtige, charismatische vrouw is belangrijk omdat Nederland voor het eerst in lange tijd een mannelijk staatshoofd krijgt. “Politici zijn coulanter tegenover vrouwen”, denkt Joop van den Berg. “Tegenover mannen kiezen zij sneller voor een vechthouding. Daarom is die voortdurende uitwisseling met Máxima voor Willem-Alexander belangrijk.” Volgens Dorine Hermans zet hun meer zakelijke uitstraling mannelijke monarchen op achterstand. “Bij een man is er minder om naar te kijken. Het uniform is altijd hetzelfde. Maar Máxima compenseert dat totaal.” Volgens het toekomstig staatshoofd zelf is zijn sekse niet van belang bij de uitoefening van zijn ambt. “Het verschil tussen mijn grootmoeder en moeder is ook heel groot”, zei hij in 1997 tegen Paul Witteman. “Ik denk dat je sowieso met je voorgangers vergeleken wordt, of dat nou mannen of vrouwen zijn.”

NOS-video over de ‘Max-factor’:

Privacy

Willem-Alexander en Máxima hechten aan hun privacy. Dáárom kochten ze in 2008 een vakantievilla in Mozambique, zegt jeugdvriendin Marry de Gaay Fortman. “En vanwege zijn band met Afrika. Uiteindelijk ben je op zoek naar een plek waar je je als gezin kunt terugtrekken, net als Beatrix dat deed in Toscane. Gelukkig hebben ze die plek in Griekenland gevonden.” Zijn recht op privacy zal de prins “te vuur en te zwaard” verdedigen, zei hij in 2007 in een interview.

Op zijn aandringen werd in 2005 een mediacode ingesteld. ‘Leden van het Koninklijk Huis worden niet met camera’s of anderszins gevolgd op de momenten dat zij niet op grond van hun officiële functies naar buiten treden’, staat erin. Journalisten en fotografen die zich aan de code houden, worden beloond met ‘uitnodigingen voor mediamomenten van de leden van het Koninklijk Huis’, ook in ‘de persoonlijke levenssfeer’. “Met die mediacode bewijst Willem-Alexander hoe daadkrachtig en zakelijk hij is”, zegt historica Hermans. “Juliana ergerde zich blauw aan de media. Hij roept, hop, die mediacode in het leven.”

Volgens Hermans is Willem-Alexander ook niet bang zo nu en dan van zich af te slaan. In 2010 stuurde de RVD op zijn aandringen een tweet de wereld in na een publicatie in de Volkskrant over de aanvraag van een sloopvergunning voor twee boerderijen op landgoed De Horsten. De krant zou ‘onzin verspreiden’, aldus de tweet.

Valkuilen

De nieuwe koning heeft een paar eigenschappen die hem in problemen kunnen brengen. Hij kan koppig zijn en houdt er stevige opinies op na. Hij kwam op voor zijn toekomstige schoonvader, Jorge Zorreguieta, door te verwijzen naar een ingezonden brief van ex-dictator Videla in het Argentijnse dagblad La Nación. “Dat was natuurlijk schattig maar wél onhandig”, zegt oud-minister Els Borst. De vraag is of de prins als koning altijd zal aanvoelen wanneer hij er het zwijgen toe moet doen. Volgens Paul Schnabel zijn koningen beter beschermd tegen fouten dan kroonprinsen: “Als koning kan hij zich minder fouten permitteren, maar koningen worden daar ook beter tegen beschermd dan kroonprinsen. Er is behalve de ministeriële verantwoordelijkheid ook zoiets als een ‘zekerheidsdekentje’ van adviseurs.”

De grootste rel rond de prins betrof zijn vastgoedproject in Mozambique. Na aanhoudende onrust zou hij te lang hebben gewacht met de verkoop van de omstreden vakantievilla, wat de beroering nodeloos rekte. Cohen: “Hij heeft dat echt niet goed aangepakt. Dat soort fouten kan hij zich als koning niet te vaak permitteren.”

Mozambique, waar het gezin zou verblijven in een enclave van zeer rijken, verraadde een voorkeur voor een jetsetleven die volgens velen niet past bij de sociale ambities van de prins. Maar volgens Joop van den Berg werd ook Beatrix in haar jonge jaren met de jetset geassocieerd. Zij had “veel koninklijke vriendjes en vriendinnetjes” en ging “graag spelevaren” met bierbrouwer Heineken.

Paul Schnabel denkt dat de prins zijn lesje heeft geleerd. “Maar het heeft hem wel geleerd waar de grenzen van zijn functie liggen”, zegt Schnabel. “Hij weet nu dat geheimen altijd uitkomen en dat de druk van de media groot is.” Volgens historica Dorine Hermans was ‘Mozambique’ zelfs het beste wat Willem-Alexander kon overkomen. “Het leerde hem hoe het niet moet.”