Is Nederland nog wel een democratie?

Technocraten, baantjesjagers en lobbyisten bedreigen de democratie. Is de stem van de burger nog wel iets waard, vraagt Sywert van Lienden zich af. In een wekelijkse serie in nrc.next gaat hij op onderzoek uit.

Elke stem telt even zwaar. En iedereen is voor de wet gelijk. Dat is de democratische rechtsstaat. Jouw stem is bij de stembus net zoveel waard als die van minister-president Mark Rutte. De meerderheid bepaalt, zonder de minderheid uit het oog te verliezen. Maar er is een verschil tussen democratie en politiek.

In de politiek is niet iedereen gelijk. De stem van een fractievoorzitter telt zwaarder dan van een backbencher. De stem van een lobbyist wordt door een Kamerlid vaker gehoord dan die van jou. De democratische gelijkheid – wordt iedereen gelijk gehoord, gezien en kan iedereen meedoen – staat wat mij betreft onder druk. Politici leven meer en meer onder gelijken, maar die gelijken zijn niet jou en mij. Dat moeten we onderzoeken.

Honderd jaar geleden, begin 1913, wordt Woodrow Wilson ingezworen tot president van Amerika. Hij geeft de Amerikaanse democratie een make-over. Vrouwen krijgen kiesrecht, de overheid wordt groter en meer gericht op de burger, de banden tussen lobbygroepen en congrescommissies worden verstoord. Wilson is een bezorgd democraat. Hij constateert: „De overheid, ontworpen voor en door mensen, is in handen gevallen van de bazen, van belangengroepen. Er is een onzichtbaar imperium opgezet boven de democratische structuren.”

In 2013 is er nog weinig veranderd. Een presidentschap van de Verenigde Staten kost ruim 1,3 miljard dollar. Wie betaalt dat? De grootste donaties komen van belangengroepen voor gepensioneerden, zo’n 121 miljoen dollar. De banken, bedrijven, vakbonden en universiteiten volgen al snel daarna. In veel landen kun je zelfs niet eens leider van een land worden zonder steun van belangengroepen. Zo werd Ed Milliband de leider van de arbeidspartij in het Verenigd Koninkrijk vanwege steun van de vakbond, in plaats van zijn meer populaire broer David.

En het imperium dat rondom de democratische structuren is opgezet kun je elke dag zien in ons eigen parlement. Behalve een paar verdwaalde groepen scholieren zitten er vooral lobbyisten. Volgens schattingen zijn er inmiddels zo’n tweeduizend professionele lobbyisten, goed voor zo’n dertien lobbyisten per Tweede Kamerlid (Berenschot). Samen met tien keer meer voorlichters dan journalisten, die andere waakhonden van de democratie, is het eigen belang oppermachtig in Den Haag.

De gein op het Plein in Den Haag is elke avond te zien op de televisie, de belangengroepen staan vaak in de krant. Maar waar blijft de burger? Nauwelijks 2 procent van Nederland, zo’n 300.000 mensen, is nog lid van een politieke partij. Daarvan is hooguit zo’n 10 procent actief. Alleen al in de Randstad zijn zo’n 5.800 politieke functies (aldus nieuwssite Sargasso). De baantjes controleren de baantjes, de stilzwijgende meerderheid zonder baantje betaalt de contributie en subsidie. En is men klaar bij het ene baantje, dan wisselt men zo stuivertje met een ander. Functies in de semipublieke sector, de vakbond of andere belangengroeperingen en de politiek lijken inwisselbaar. Zonder partijlidmaatschap word je niet snel burgemeester of lid van een invloedrijke politieke adviescommissie.

En de groep met de baantjes wordt steeds eenzijdiger. Hoogopgeleid zijn ze, en afkomstig uit de overheidswereld. De helft van de nieuwe Kamerleden was werkzaam binnen de overheid. Een kwart binnen de politiek. Het ministerie van Economische Zaken kent nu een minister en staatssecretaris zonder enige ervaring buiten de overheid of de politiek.
Werkt dat nou goed, zo’n gesloten politieke kaste? De politiek kan niet indrukwekkend worden genoemd. De schandalen van de politieke benoemingen in de semipublieke sector heeft het onderwijs en de huursector weinig goed gedaan. De vraag is of de belangen van de zwijgende supermeerderheid wel gediend worden.

Zie bijvoorbeeld de voorzitter van de bouwlobby, een sector in crisis, die fractievoorzitter is van het CDA in de Eerste Kamer. En vervolgens het pensioengeld van Nederland wil inzetten voor de financiering van hypotheken. De bouw blij, want er wordt dan weer gebouwd. Politici tevreden, want gemeenten waarin ze besturen maken grote verliezen door een stilstaande bouw. En van de honderd wethouders die vorig jaar moesten aftreden moest het merendeel aftreden vanwege financiële afboekingen. De vakbonden voelen zich in al hun commissies ook weer belangrijk en nodig, dus die kraaien niet. Maar helpt het jou nou als pensioenspaarder of huizenbezitter?

Dat je mag stemmen maakt een land nog niet democratisch. Welke macht heeft de burger nog, vergeleken met apparatsjiks, lobbyisten, journalisten en alle andere beroepsbemoeials? Democratie is zoals het lampje in de koelkast. Staat het nou aan of uit als de deur dichtgaat? Wat gebeurt er als de CDA-fractie de fameuze deur sluit om zich te beraden? Of in de zaaltjes zonder naam waarin partijbaronnen de koers uitzetten? Je kunt alleen checken of het lampje uitgaat door in de koelkast te liggen. Sta je voor de dichte deur, dan moet je vertrouwen op de technici die het systeem hebben gebouwd. Dat vertrouwen verdwijnt langzaam. Wie buiten staat, voelt zich ook buitenstaander.

Kritiek op de democratie is niet nieuw. Maar we zijn wel langzaam iets uit het oog verloren: dat die malle democratie wel van ons is. Van ons allemaal. En niet van een kleine groep technocraten en gelijkgestemden. De eurocrisis lijkt over de economie te gaan. Maar de kern ervan is democratisch. De Grieken zijn niet kapot gegaan door een luie werkhouding. Ze zijn kapotgegaan door kleptocraten, jattende, corrupte en liegende politici die vastgedraaid waren in de politieke verhoudingen. Hetzelfde geldt voor Italië. En voor de banken in Spanje die werden bestuurd door ex-politici. Ik wil weten hoe democratisch ons land eigenlijk is. Of wij hetzelfde risico lopen.

De komende maanden wil ik op zoektocht. Wie doen (nog) mee aan de democratie, en hoe? Wat bepaalt de verhoudingen, hoe ziet de macht eruit? Neemt de kiezer, een politicus of juist een derde de belangrijkste besluiten. Is de stembus nog wel effectief om als kiezer politici af te rekenen en keuzes te maken? En hoe kunnen wij, de zwijgende supermeerderheid, weer meedoen. Jij kunt me helpen, met tips, cijfers en ervaringen.

Sywert van Lienden (21) is mede-initiatiefnemer van politieke beweging G500.

De geheimen van Den Haag

Vandaag begint Sywert van Lienden een wekelijkse serie op de opiniepagina van nrc.next. Daarin gaat hij de achterkant van politiek Den Haag onderzoeken en wil hij politieke structuren blootleggen. Van Lienden begon april vorig jaar de politieke beweging G500, met als doel de volgens hem verouderde structuur van politieke partijen te doorbreken. Eerder verwierf hij bekendheid als voorzitter van het Landelijk Aktie Komitee Scholieren, vooral tijdens de protesten tegen de 1.040-uren norm in het middelbaar onderwijs.