Liberale broei

Voormalig VVD-minister Johan Remkes, commissaris van de koningin in Noord-Holland, wil één ding gezegd hebben. „Het vertrek van Hero Brinkman uit de PVV maakt de politieke situatie er niet eenvoudiger op. Maar laten we een ding niet vergeten, en dat is veel belangrijker: samenwerking met de PVV wordt onmogelijk als deze partij blijft weigeren om tijdens de zwaarste economische crisis sinds de oorlog structurele ingrepen voor haar rekening te nemen.”

Mochten de Catshuisbesprekingen geen zicht bieden op hervormingen van bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek, de arbeidsmarkt, of het pensioenstelsel, zegt Remkes, „dan moet de VVD proberen om in plaats van met de PVV met de PvdA verder te gaan”.

Wat hem betreft kan dat zonder verkiezingen. „Het zijn waandenkbeelden uit de jaren zeventig dat verkiezingen altijd noodzakelijk zijn. Die kunnen we er in de huidige economische crisis echt niet bij hebben. Bovendien hebben we goed met de PvdA samengewerkt op het Europa-dossier.”

Johan Remkes staat niet alleen in zijn ongeduld. Steeds meer liberale partijgenoten volgen de traag verlopende Catshuisbesprekingen en het terugkerende tumult rond de PVV met ergernis. Niet iedereen gaat zover als Remkes met zijn partnerruil, maar naast de aanvankelijke trots over de liberale aanwezigheid in het Torentje zijn er nu ook andere emoties. Ergernis bijvoorbeeld over het „free-ridersgedrag van de PVV”. En weerzin tegen, in de woorden van Remkes, het „verdacht maken van bevolkingsgroepen en een zekere rellerigheid bij de PVV die we hier in het Noord-Hollandse hebben gezien”.

Er is ook groeiend zelfvertrouwen dat de liberalen het met hun populaire leider ook zonder PVV afkunnen. Wat mij betreft, zegt burgemeester Gerard Klaver uit Weststellingwerf, stoppen we deze samenwerking vandaag nog. Oud-staatssecretaris Robin Linschoten speculeert al over verkiezingen.

De VVD heeft nooit van harte ingestemd met de huidige gedoogconstructie. Tijdens de partijraad van de VVD in Gorinchem, begin oktober 2010, die de regeringsdeelname moest goedkeuren, meldden zich verscheidene dissidenten bij de microfoon. Oud-Tweede Kamervoorzitter Frans Weisglas trok emotioneel van leer tegen samenwerking met de „verwerpelijke” PVV. Voormalig staatssecretaris en Europarlementariër Gijs de Vries vreesde beschadiging van Nederlands aanzien en Nederlandse belangen in het buitenland door onbesuisde PVV-acties. En oud-minister Pieter Winsemius waarschuwde tegen de risico’s van een gammel regeerakkoord, uitgevoerd met nog gammeler partners. Bovendien was hij bang voor besmettingsgevaar. „Je bent met wie je werkt”, zei Winsemius toen.

De critici kregen in Gorinchem een ronduit koele bejegening. De Vries verliet de partij en stapte over naar D66, net als oud-minister Joris Voorhoeve eerder deed. Het overwegende sentiment was trots: op de liberale premier en zijn ministers, en over herkenbare liberale punten in het regeerakkoord, zoals de drastische bezuinigingen op de overheidsfinanciën. Snel daarna volgde opluchting dat de regeer- en gedoogconstructie nog redelijk werkte ook.

„Toch vrees ik dat ik een beetje gelijk gekregen heb”, zegt Winsemius anderhalf jaar later. „De Catshuisbesprekingen over nieuwe bezuinigingen laten weer eens zien dat het regeerakkoord boterzacht was.” Het plotselinge vertrek van Brinkman, dat de instabiliteit van de constructie demonstreert, komt daar nog eens bij. Ook heeft Winsemius liberalen – door VVD-prominent Henk Vonhoff ooit als „zindelijke burgerheren” betiteld – van zichzelf zien vervreemden. Zo noemde Europarlementariër Hans van Baalen het PVV-meldpunt voor Midden- en Oost Europeanen niet alleen „denigrerend en stigmatiserend”, maar ook een „K-U-T-website”. Eerder haalde premier Rutte naar PVV-leider Wilders uit in het druk bediscussieerde ‘Doe ’s normaal man’-incident in de Tweede Kamer.

Winsemius: „Zelf heb ik op jonge leeftijd leren vloeken en schelden op het voetbalveld. Dat was een groot voordeel. Je leert dan wanneer je zoiets wel of niet doet. Maar als je jezelf plotseling gaat overschreeuwen op momenten dat anderen dat niet van je verwachten, sticht je verwarring bij de buitenwereld. Mensen gaan anders naar je kijken.”

Niet alleen de PVV-website waar Hans van Baalen zich zo boos over maakte, wakkerde de ergernis van VVD’ers over gedoogpartner PVV aan. Afgelopen januari publiceerde Ralf van Vegten, fractievoorzitter van de VVD in Blaricum, een open brief aan Stef Blok, fractievoorzitter van de VVD in de Tweede Kamer. Aanleiding was PVV-Statenlid Cor Bosman, die een PvdA-collega van Turkse komaf in een e-mail had betiteld als „een stuk uitgekotst halalvlees, gemaakt van Turks varken”.

Nieuwjaarsrecepties

Pas nadat de mail was uitgelekt en er ophef was ontstaan, zette de PVV Bosman de fractie uit. De VVD in de Limburgse Staten sprak van een „sterk signaal” dat de PVV had afgegeven.

Hoezo sterk signaal, vroeg Van Vegten aan Blok. De PVV had Bosman immers pas verwijderd na de ophef. „De VVD blijft de uitspraken van deze PVV’ers maar vergoelijken en is daarmee medeverantwoordelijk voor wat er gebeurt. Gezien de reacties op de nieuwjaarsrecepties denk ik persoonlijk dat we niet ver weg zijn van grote interne onrust bij de VVD.” Blok belde Van Vegten om de zaak uit te praten.

Zulk contact tussen ‘Den Haag’ en de achterban is schaars, vertelt burgemeester Van Klaveren. „Kijk de website van de VVD er maar op na. Je komt heel weinig spreekbeurten tegen van bijvoorbeeld Mark Rutte, partijvoorzitter Benk Korthals of fractievoorzitter Stef Blok. Met name de partijvoorzitter zie of hoor ik nooit. Bij voorganger Ivo Opstelten was dat wel anders.” Voorzitter Korthals wil niet voor dit artikel geïnterviewd worden, laat hij via een partijvoorlichter weten.

De VVD-top verwijst vaak naar partijraden waar leiding en leden samenkomen om over uiteenlopende onderwerpen te praten, zegt Van Klaveren. „Ik ken die partijraden, ik was er zelf lang lid van”, schampert de burgemeester. „Die bijeenkomsten beginnen met keurige inleidingen. Daarna mogen mensen vragen stellen, naar verduidelijking, geen kritische. Vervolgens spoedt men zich naar de lunchtafel.”

Oud-partijleider Ed Nijpels brak op 10 februari in het AD een lans voor een opener partij. Daarbij zou ook plaats moeten zijn voor uitingen van VVD’ers met groeiende zorgen over de coalitie, zei hij. Volgens Nijpels gaat de partij kritisch debat uit de weg door de „traumatische herinneringen” aan interne ruzies, zoals tussen Mark Rutte en Rita Verdonk. Nijpels: „Er wordt gezegd: we moeten loyaal zijn. Maar discussiëren over inhoud heeft niets te maken met loyaliteit.”

Nijpels’ kritiek maakte iets los. Dat werd duidelijk uit een e-mail die het landelijk partijbureau kort na het AD-interview aan de regionale afdelingsvoorzitters zond. Daarin werden ze gewaarschuwd dat de NOS onder lokale VVD’ers reacties aan het verzamelen was op het interview. De voorzitters werd verzocht zich op de landelijke reactie te richten. Die luidde als volgt: „We kennen het geluid, in het verleden hebben enkelen zich hier over uitgelaten (Weisglas, Winsemius). We hebben niet de indruk dat het breed gedragen is. De voorzitter komt veel in het land en spreekt met veel VVD-leden. [...] De meeste leden laten juist grote steun zien voor het huidige kabinet dat hard bezig is orde op zaken te stellen in Nederland. [...] Mocht het punt van discussie in de partij aan de orde komen, dan reageren we landelijk in deze lijn.”

Deze poging tot management-by-mail veroorzaakte irritaties in het land. Afdelingsvoorzitter Coert Ruiter mailde vanuit Heerhugowaard terug aan het partijkantoor in Den Haag. „Wat daar in stond, ga ik u niet vertellen”, zegt hij. „Maar ik wil wel kwijt dat Ed Nijpels terecht een punt maakte van de noodzaak tot openheid. Die kan ongewenste tunnelvisies voorkomen.”

Hervormingsagenda

Overigens kreeg VVD-senator Sybe Schaap met hetzelfde partijkantoor te maken toen hij bekendmaakte een boek over ressentiment in de politiek te publiceren. Het bevatte stevige passages over de PVV. Kon publicatie niet wachten tot na de Catshuisbesprekingen, was de dringende vraag vanuit het partijkantoor. Schaap nam geen stap terug. Tot vreugde van onder anderen partijveteraan Schil Overwater uit Strijen: „Heel goed dat die man heeft doorgezet. Zo hoort het”, aldus de 84-jarige liberaal.

De vraag is welke gevolgen het ongeduld en ongemak hebben. Oud-minister Remkes denkt dat de Catshuisvoorstellen kritisch zullen worden ontvangen. „Er moet flink worden bezuinigd, ja, en daarnaast moet er een hervormingsagenda komen.”

Verder kan Remkes zich voorstellen dat de partij zich kritischer gaat opstellen tegenover bepaalde wetgeving uit de koker van de PVV. „Zo wordt bijvoorbeeld het verbod op de dubbele nationaliteit, een afspraak uit het regeer- en gedoogakkoord, een testcase. Dat ligt moeilijk bij onze buitenlandse achterban. En Hero Brinkman heeft zich deze week ook al kritisch uitgelaten over het wetsvoorstel. Gezien zijn zekere mate van onvoorspelbaarheid wordt het afwachten hoe hij zich zal gaan gedragen.”

Intussen zal de voorgestelde verhoging van de griffierechten bij de rechtbank zeer waarschijnlijk de eindstreep niet halen. De senaatsfractie van de VVD, die toch al vaak haar eigen gang gaat, zal de verhoging afstemmen. De gang naar de rechter wordt er te veel door belemmerd, schreven de liberalen Jan Wolter Wabeke en Ed Nijpels in deze krant.

Partijraadslid Willem Glasbergen deelt de bezwaren: „Ook liberalen kunnen het er niet mee eens zijn dat straks alleen mensen met veel geld een gokje kunnen wagen bij de rechter.”

Een ander effect van de groeiende weerstand tegen de gedoogconstructie is dat de liberalen een steviger eigen geluid laten horen. Daarbij is onder meer een rol weggelegd voor de Teldersstichting, het ideologisch centrum van de VVD. De denktank aan de Haagse Koninginnegracht gaf een paar weken geleden al een signaal af met een pleidooi voor (nog meer) bezuinigingen op cultuur en sport. „Wat betreft sport vinden wij bijvoorbeeld niet dat het promoten van de Olympische Spelen in Nederland een overheidstaak is”, licht directeur Patrick van Schie een rapport daarover toe.

Ingrijpender nog zijn ideeën binnen de stichting om de kinderbijslag te schrappen. Er is nog geen rapport, maar directeur Van Schie wil wel een voorzet geven: „Op liberale gronden valt niet in te zien dat een overheid zich zou mogen bemoeien met demografie en gezinsplanning.”

Een laatste gevolg van de groeiende drang tot debat binnen de partij is het herstel van een traditie uit de oppositieperiode. Binnenkort wordt een beraad van onder anderen voormalig VVD-bewindslieden en oud-fractievoorzitters nieuw leven ingeblazen. Daarin kunnen ze hun mening kwijt over de koers en herkenbaarheid van de partij – of het gebrek eraan. „Op deze manier moeten CDA-toestanden worden voorkomen waarbij oud-bewindslieden vanaf de zijlijn allerlei zure dingen lopen roepen”, klinkt het in de partij.

Eerste zitting: woensdag 4 april.