Verraden Hoogduin voor altijd verloren voor DNB

Op de achterbank van een dienstauto van Financiën rijdt Klaas Knot over de E35 richting Arnhem/Oberhausen. Het radiojournaal meldt dat Geert Wilders vindt dat Griekenland uit de euro moet. Nederland mag geen euro meer aan de Grieken lenen. „Een junk moet je nooit geld geven, dat zie je nooit meer terug”, zegt de PVV-leider. Het is woensdag 18 mei. De zon schijnt.

Over twee dagen treedt Knot, plaatsvervangend thesaurier-generaal op het ministerie van Financiën uit de anonimiteit. Dan wordt hij benoemd als president van De Nederlandsche Bank (DNB). Nu is de topambtenaar uit Onderdendam in een Audi op weg naar Frankfurt am Main, ooit de Keizerstad van het Heilige Roomse Rijk, nu een metropool waar de Europese Centrale Bank zetelt.

Knot (44) reist met een dubbel gevoel naar Frankfurt. Natuurlijk is het de droom van iedere monetair econoom om de hoogste baas van DNB te worden. Maar Knot heeft ook een zwaar gemoed. Hij heeft een afspraak met Lex Hoogduin, directeur van De Nederlandsche Bank en de gedoodverfde opvolger van zittend president Nout Wellink. Hoogduin is gekwetst, voelt zich zelfs verraden. Hij was immers voorbestemd om Nout Wellink op te volgen. De zittend president had het zo gewild, en zijn abdicatie zorgvuldig gepland. Maar nu Hoogduin zijn benoeming is misgelopen, wil hij de eer aan zichzelf houden en DNB verlaten.

Het vertrek van Hoogduin is een klap voor DNB. De eurozone maakt de grootste crisis in haar tienjarig bestaan door. Griekenland is nagenoeg failliet. Spanje en Italië wankelen. Frankrijk vreest voor de AAA-status. Niets minder dan het voortbestaan van de eurozone staat op het spel.

De ECB, waar De Nederlandsche Bank deel van uitmaakt, is dé voornaamste crisisbestrijder gebleken. Het is de ECB die banken steunt en ingrijpt op de obligatiemarkten. Het is de ECB die titanengevechten levert met Berlijn, Parijs en Rome. Focus op hervormingen en bezuinigingen en negeer bijzaken, luidt steevast het advies van ECB-president Trichet. In die constellatie speelt Lex Hoogduin een prominente rol. Regelmatig vervangt hij Wellink bij de ECB. Wellink noemt hem zijn ‘minister voor monetaire buitenlandse zaken’.

Hoogduin kent alle hoofdrolspelers. Hij komt al in Frankfurt sinds 1997, toen hij de rechterhand was van Wim Duisenberg de eerste president van de ECB. Centrale bankiers moeten elkaar kunnen vertrouwen. En vertrouwen is er pas als je elkaar kent. Je weet bijvoorbeeld dat de Oostenrijkse collega geen ruzie met je zoekt omdat je weet dat jouw vrouw bevriend is met zijn vrouw. Zo werkt het wereldje van Hoogduin.

Dat niet de ervaren Hoogduin maar de internationaal onbekende Knot de president van de Nederlandse centrale bank wordt, is de uitkomst van een ongekende machtsstrijd tussen DNB en de politiek. Uiteindelijk heeft Mark Rutte met harde hand het primaat van de politiek hersteld. Het was een publiek geheim dat de directie en commissarissen van DNB de voorkeur gaven aan Lex Hoogduin. Nout Wellink had hem anderhalf jaar eerder teruggehaald naar de centrale bank om hem voor te bereiden op het presidentschap.

Het kabinet-Rutte weigerde de voorkeur van de centrale bank te honoreren, mede door een anti-DNB stemming in de Tweede Kamer die een jaar eerder het aftreden van Wellink eiste. DNB had, in de ogen van Den Haag, gefaald. De uitverkoop van ABN Amro was niet geblokkeerd, de debacles met het IJslandse Icesave en DSB Bank van Dirk Scheringa, waren niet voorkomen.

Wellink was te lang blijven zitten en had zich te eigengereid getoond. DNB was te hiërarchisch en niet in staat om snel in te spelen op onverwachte omstandigheden. Er diende een cultuuromslag te komen en Den Haag had niet het vertrouwen dat Wellink’s kroonprins Lex Hoogduin die zou kunnen realiseren. De PVV, de gedoogpartner van het VVD-CDA-kabinet, wilde niet dat iemand „uit de oude kliek” (dixit PVV-Kamerlid Roland van Vliet) zou worden benoemd. De politiek heeft het laatste woord en DNB moet buigen.

Op weg naar Frankfurt laat Knot de voorafgaande dagen passeren. Wie had dit ooit kunnen bedenken? Hij weet die woensdagmiddag nog maar een paar uur dat hij officieel wordt voorgedragen als nieuwe president van DNB. Ruim een week eerder dacht hij nog thesaurier-generaal te worden. Met het oog op die functie had hij in 2009 de overstap gemaakt van DNB naar het ministerie van Financiën. En juist die stap maakte hem nu dé compromiskandidaat: ervaring bij DNB, maar lang genoeg vertrokken om als buitenstaander te kunnen worden gepresenteerd.

Een week eerder op 10 mei, had minister Jan Kees de Jager van Financiën gevraagd of Knot de baan wilde. Knot had bedenktijd gevraagd. Hij moest het met zijn vrouw, arts bij een consultatiebureau, bespreken. De benoeming zou een leven in de schijnwerpers betekenen, ook voor hun twee kleine kinderen. Maar eigenlijk had Knot binnen een tel geweten dat hij ja zou zeggen.

Vlak voordat Knot die middag in de auto was gesprongen, was zijn benoeming geregeld in een laatste gesprek tussen Nout Wellink, Mark Rutte en De Jager in het Torentje in Den Haag. Het was een ontspannen gesprek geweest, had Knot begrepen, in tegenstelling tot de verbeten strijd van de maanden daarvoor.

De benoemingsprocedure had tot een openlijke botsing geleid tussen het pas aangetreden kabinet Rutte en De Nederlandsche Bank. In de bijna 200-jarige geschiedenis van DNB had zich nog nooit zo’n openlijk meningsverschil voorgedaan. De benoeming van Wim Duisenberg in de jaren tachtig spleet de raad van commissarissen, maar die problemen bleven binnenskamers.

In het Torentje hadden Rutte, De Jager en Wellink bedacht dat er een ultieme poging moest worden ondernomen om de ervaren Lex Hoogduin te behouden voor de directie van de centrale bank. Knot kon het daar alleen maar mee eens zijn. Ook hij hoopte dat Hoogduin zijn rechterhand zou willen worden.

Om de monetaire expertise bij De Nederlandsche Bank in deze crisistijd te behouden had Rutte die middag zelf de telefoon gepakt om op Hoogduin in te praten. Toezeggen te blijven, wilde Hoogduin niet, erover praten wel, had hij laten weten. Rutte vroeg aan Hoogduin of Knot hem mocht bellen om een afspraak te maken. Dat mocht, zei Hoogduin, maar de agenda van de DNB-directeur zat vol. In Frankfurt verving hij Wellink bij een afscheidssymposium voor de Oostenrijkse Getrude Tempel-Gugerell die opstapte als ECB-directeur.

Alleen ’s avonds had Hoogduin nog ruimte in zijn agenda. Hoogduin mocht niet aanschuiven bij het afscheidsdiner dat aan het symposium vooraf ging. Dat recht was voorbehouden aan bankpresidenten. De reis van Knot was zo onverwacht dat er in allerijl een chauffeur moet worden ingehuurd, want de vaste chauffeurs van Financiën hadden al verplichtingen.

Wanneer de dienstauto Frankfurt binnenrijdt worstelt Knot nog met één vraag: hoe kan ik Lex behouden voor de bank? Met die gedachte komt Knot tegen acht uur ’s avonds aan in de Schweizerstrasse.

DNB heeft alle kennis en ervaring nodig die er is. Met de benoeming van Knot zijn drie oudgedienden vertrokken en bestaat de vijfkoppige directie voor meer dan de helft uit onervaren mensen. Maar ook Financiën ziet de Europa-expertise verdwijnen. De hoogste ambtenaar van het departement, secretaris-generaal Ronald Gerritse, vertrekt naar de Autoriteit Financiële Markten en ook de belangrijkste directeuren-generaal hebben het departement verlaten.

Knot en Hoogduin ontmoeten elkaar in restaurant Taj Mahal, in het centrum van Frankfurt, op loopafstand van het ECB-hoofdkantoor. Hier hebben ze eerder gegeten. Toen Knot bij het Internationaal Monetair Fonds in Washington zat, bezocht hij Hoogduin die toen bij de ECB werkte. Ook toen aten ze bij Taj Mahal, het favoriete restaurant van Hoogduin.

Nu bestellen ze een curry met kip en mango. Maar ondanks de vertrouwde omgeving verloopt het gesprek moeizaam. Hoogduin is boos. Niet alleen op het proces, ook op Knot persoonlijk. En dat heeft alles te maken met hoe hij de afgelopen week te horen kreeg dat het oog niet op hem maar op Knot was gevallen.

De dag van 11 mei, een week eerder, staat hem nog helder voor de geest. Hoogduin zat op het vliegveld van Zürich. Na een paar dagen bij de Bank voor Internationale Betalingen was hij op weg naar huis. Eerder die dag had Hoogduin gezien dat hij een oproep van Wellink had gemist. Terwijl hij op zijn vliegtuig wachtte, ging zijn telefoon opnieuw. Klaas Knot aan de lijn. Hij belde om de wekelijkse lunch tussen de minister en de Wellink door te nemen. Een routinegesprek. Conform de afspraak met de minister zweeg Knot over de benoeming die in de lucht hing.

Een half uur na Knot belde Wellink opnieuw. Lex, zei Wellink, Klaas Knot gaat mij opvolgen. Voordat Hoogduin in het vliegtuig stapte, stuurde hij een sms naar zijn vrouw dat niet hij de opvolger van Wellink wordt, maar zijn oud-leerling Klaas Knot. De man wiens carrière zo verbonden was met die van Hoogduin zelf. De man die hij zijn oude leerstoel aan de Universiteit van Groningen had bezorgd. De man die hij nog geen uur daarvoor aan de lijn had gehad en die met geen woord had gerept over het verzoek van De Jager.

Aan tafel bij de Indiër vindt Lex Hoogduin de situatie onwezenlijk. Dezelfde Knot die niet het fatsoen had te vertellen dat hij de nieuwe president zou worden, wil nu dat Hoogduin zich loyaal toont aan de DNB en aanblijft. En die pas met dat verzoek komt, nadat de premier hem dat had gevraagd. Hoogduin stelt zich voor hoe de ECB-vergaderingen zouden verlopen. Klaas aan tafel, hij achter hem. Hoe zou Knot het vinden als Hoogduin hem vaak gaat vervangen bij de ECB, wil Hoogduin weten. Knot houdt de boot af.

De twee wisselen analyses uit, maar Hoogduin laat blijken dat hij niet onder Knot wil dienen. Om half twaalf geven de mannen elkaar een hand. Ze voelen zich ongemakkelijk. Knot stapt in de auto. Terug naar Nederland. Missie mislukt.

Twee dagen later, op vrijdag 20 mei, wordt de benoeming van Klaas Knot bekendgemaakt na afloop van de ministerraad. Knot is zo onbekend bij het publiek dat Financiën nog dezelfde dag een zogenoemd fotomoment – ‘geen vragen’ – organiseert op het departement. En terwijl Knot voor de camera’s in Den Haag poseert, maakt De Nederlandsche Bank in Amsterdam bekend dat Lex Hoogduin ‘op hem moverende zakelijke en persoonlijke gronden’ per 1 juli de bank zal verlaten.