Beleefdheid is besmettelijk. Maar het virus is helaas groepsgebonden

Burgerschap, het verzamelbegrip voor beschaafde omgangsvormen in de publieke ruimte, dwing je niet af met moralistische campagnes. Mensen gedragen zich pas als ze daar, bewust of onbewust, direct of indirect, belang bij hebben. Wederkerigheid, daar gaat het om.

Die conclusie kun je trekken uit Charm Offensive - Cultivating civility in 21st Century Britain, een onderzoek dat de Young Foundation onlangs heeft uitgevoerd in opdracht van twee overheidscommissies.

De rellen in Britse steden, afgelopen zomer, zijn de aanleiding voor het onderzoek. Maar de auteurs wijzen een gebrek aan burgerschap niet aan als de oorzaak van plunderingen en gesneuvelde ruiten. Want ook in wijken waar miljoenen ponden zijn geïnvesteerd in speeltuinen, buurthuizen en activiteiten sloeg de vlam in de pan. Eigenlijk, zo stellen de onderzoekers, zijn die rellen zo abnormaal dat het niets zegt over de verstandhouding tussen buurtbewoners onderling. En nog minder over de hoffelijkheid van het Britse volk.

Media kunnen gemeenschap ontwrichten

Want met dat laatste is het prima gesteld, concludeert het rapport. 65 procent beaamt de stelling dat de meeste mensen in de samenleving te vertrouwen zijn, een cijfer waar geen ander westers land aan kan tippen. Een score die de afgelopen tien jaar gestaag verbeterde. Een score die overigens is gebaseerd op ervaringen van mensen in de dagelijkse praktijk. Maar vraag je ze naar de toestand van de samenleving als geheel, dan zijn ze pessimistisch. Dat is herkenbaar voor al dit soort onderzoeken: met mij gaat het prima, maar het land is in sociaal verval.

De media worden niet gespaard in het onderzoek. Die vestigen de aandacht op incidenten en hinderen daarmee het zicht op de werkelijke situatie. Cambourne was daar het slachtoffer van, weten de onderzoekers. In berichtgeving over ongeregeldheden werd het dorp omgedoopt tot ‘Crimebourne’. En dat terwijl het in naburige dorpen veel erger gesteld was. Een buurtwerker vertelde de onderzoekers dat bewoners de stigma’s uit de media overnamen: de allochtonen werden opeens met wantrouwen bejegend, wat leidde tot uitsluiting van kinderen op schoolpleinen en kwaadaardige reacties op webfora. Vandalisme, drugsgebruik: de allochtonen moesten het wel gedaan hebben. Het tegendeel bleek waar: verveelde jongeren uit welgestelde gezinnen bleken de boosdoener. “De geruchten hadden een ontwrichtend effect op de gemeenschap”, schrijven de onderzoekers.

Discriminatie bederft handel

Een gemeenschap is geen machientje met knoppen waaraan je kunt draaien, stelt het rapport. Fatsoen is niet van bovenaf op te leggen. Inzicht in de bedrading van de gemeenschap is veel nuttiger. Bij vlagen ontrafelen de onderzoekers dat breiwerk. Het idee dat in zeer multiculturele gemeenschappen de onderlinge bejegening slechter is, ontkrachten zij bijvoorbeeld. Winkeleigenaren in gekleurde wijken leerden de onderzoekers dat het voortrekken van ‘witte klanten’ hun handel bederft. En allochtonen vertelden dat zij meer gediscrimineerd worden in witte wijken, waar winkelpersoneel er minder belang bij heeft om allochtone klanten net zo’n goede service te geven als mensen uit hun eigen groep. De ironie wil dus dat bont gekleurde gemeenschappen meer een groep vormen dan witte buurten met weinig allochtonen.

Die groepsvorming is interessant, want wederkerigheid gaat verder dan de verstandhouding tussen persoon A en B. Mensen verwachten niet dat hoffelijkheid meteen uitbetaald wordt, leert het rapport. Ze gedragen zich hoffelijk tegenover een betrekkelijke vreemde, omdat ze denken dat de gemeenschap daar beter van wordt, en uiteindelijk zullen zij daar zelf van profiteren.

In multiculturele buurten resulteert dat in het bewaren van de lieve vrede. Maar zodra mensen het idee hebben dat hun fatsoensinspanning niet ten goede komt aan hun eigen gemeenschap, zijn ze minder geneigd tot hoffelijkheid. Dat biedt aanknopingspunten, want gemeenschapsvorming kun je stimuleren met gezamenlijke activiteiten. Maar het is een utopie om te denken dat alle buurtbewoners ook op die uitnodigingen ingaan. De eerste altruïst moet immers nog geboren worden. Pas als de vlam echt in de pan slaat, zoals deze zomer in Groot-Brittannië, zien mensen het belang van burgerschap in. Vandaar dit rapport, helaas zonder handleiding.

Eerder in deze serie:
Op een dag word je wakker. In de gevangenis die samenleving heet
Wees niet bang. De samenleving is veiliger dan ooit
Tocqueville en de tirannie van de meerderheid
Een algeheel gebrek aan hoffelijkheid. Normvervaging in Nederland
De dubbele moraal en het alomvattend eindoordeel
Bewoners en bestuurders in de ban van de buurt
Hoe dwing je als gezagdrager respect af?
Ben je open? Nee, maar mijn kassa wel
Waarom een rechter geen taxi kan besturen
Kabinet wil meningen over goed burgerschap
Een klant van de staat wordt snel woedend
SIRE infantiliseert de burger met doe-aardig-campagne