Wat de koningin wijselijk voor zich hield: er is geen uitweg voor deze crisis

We moeten ons schrap zetten om overeind te blijven, zei de minister van Financiën na afloop van een uiterst sombere Troonrede. “Je kunt pas achteraf zeggen hoe zwaar de storm was.” Of kunnen we nu de schade al opmaken? De denktank Aftermath waagde een poging.

Aftermath, ofwel De Nasleep, kwam gisteren in een reportage van VPRO’s Tegenlicht naar buiten met haar bevindingen. “Een bijzondere denktank, die antwoord op vragen geeft die de vorstin niet zou uitspreken”, luidde de introductie van regisseur Bregtje van der Haak.

Dit is de tijd van na carpe diem, na pluk-de-dag, zegt socioloog Manuel Castells in de reportage. “Het tijdperk van makkelijke leningen, leven op de pof en genieten van het moment, is voorbij.” In 2008, toen de crisis zich op Wall Street ontvouwde, riep de professor in Lissabon top-intellectuelen bijeen, die onafhankelijk van banken en overheden opereren. Eenmaal per jaar discussieerde het gezelschap, terwijl het in de tussentijd onderzoek deed.

Het probleem van deze crisis is dat hij steeds weer wordt ontkend, doceert Castells. “Hij begon financieel, maar ineens was hij meer dan dat. Het werd industrieel, een werkgelegenheidscrisis. Vervolgens kwam de begrotingscrisis, en nu zitten we middenin de Eurocrisis.”

Credit default swaps. Pas nu betalen we ervoor

Deze evolutie noemt Aftermath ‘de metamorfose van de crisis’. Lid Rosalind Williams, historica aan het Massachusetts Institute of Technology, zegt dat haar groep gedreven is door “een gevoel van een naderend einde. Een gevoel dat deze crisis geen gewone crisis is, maar één van velen die elkaar versterken en de geschiedenis herschrijven.” De crisis is niet alleen van de ratingbureaus, vult Craig Calhoun, socioloog van New York University, aan. En ook niet alleen van de bedrijven. “Hij is van de samenleving.” Pas nu beseffen politici dat het volgen van de regels van het IMF, de EU en de ECB niet genoeg is, meent Gustavo Cardoso, socioloog aan de IUL Lissabon.

Het heeft een tijdje geduurd voordat burgers begrepen wat er aan de hand was, zegt John Thompson, socioloog aan de Cambridge University. “In 2007 en 2008 leek het een crisis van de City in Londen, of Wall Street. Het was vreemd. Mensen snapten het niet. Het ging om financiële producten waar ze nooit van hadden gehoord. Credit default swaps, wat zijn dat? Mensen snapten er niks van. Nu snappen ze het, want het heeft gevolgen voor hun inkomen, voor hun baan, de opleiding van hun kinderen en bibliotheekbezoek, want de bibliotheek gaat dicht. Het heeft direct invloed op hun leven. Nu begrijpen ze wat de crisis betekent.”

Netwerk van crises openbaart voortdurende apocalyps

De somberste van het stel is Rosalind Williams, in de VS geboren tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog. De historica beseft dat ze in rijkdom is opgegroeid en dat haar kinderen dat niet zullen meemaken. “Hun tijd wordt anders. En die wordt niet zo positief. De meeste mensen zijn opgegroeid met het idee dat geschiedenis vooruitgang is. Ik denk dat het beeld van de geschiedenis als een opgaande lijn nu co-existeert met een ander beeld van de geschiedenis, waarbij het meer is alsof je steentjes gooit en kringen in een vijver maakt. Elk steentje is een probleem, een crisis, een systeem dat niet werkt of iets dat smelt. Het kan een aardbeving, een tsunami of een olielek in de Golf van Mexico zijn. Er gebeuren steeds allerlei dingen: in politiek, economie en milieu. En die dingen worden niet beter. De kringen die ze veroorzaken, worden alleen maar groter en kruisen de kringen van andere probleemgebieden. Dat is een ander beeld van de geschiedenis, als een netwerk van crises.”

Het is nog niet het einde van de wereld, sust Williams. Maar de huidige problemen verdwijnen niet. “Het blijft doorgaan en is niet in één klap voorbij. Ik noem dat een voortdurende apocalyps. Zonder einde. Hij zit in ons leven.” Ze is gegrepen door de film Tyger van Guilherme Marcondes. “De tijger in de film is duidelijk nep”, verklaart ze. “Het is een pop en je ziet de poppenspelers. Wat me zo aanspreekt is dat de grens tussen het menselijk handelen en het natuurlijke vervaagt. Je voelt de dreiging van dat beest met die grote tanden. Het is een eng beest. Maar het zijn de mensen die het beest besturen.”

Misschien gaat de wereld wel expres kapot

Haar collega-doemdenker heet João Caraça, kernfysicus en hoofd wetenschap van de Gulbenkian Foundation. “Voor het eerst in eeuwen, met uitzondering van tijden van oorlog, zien we geen licht meer aan het eind van de tunnel. We zijn bang voor de toekomst geworden. Morgen zal slechter worden dan vandaag. En de markten zorgen ervoor dat die dag snel komt. Door de angst dat we onszelf iets aandoen, een gevoel dat langzaam bij iedereen ontstaat, worden we bang voor de toekomst. Zo verliezen we ons idee van de toekomst.”

Net als Williams, mocht ook Sara Banet-Weiser, mediawetenschapper van de University of Southern California, een filmpje inbrengen. Ze koos voor een reclame van spijkerbroekenmerk Levi’s, opgenomen in Braddock, Pennsylvania. Een reclame waarin ‘echte mensen’ en hun gedeelde problemen centraal staan. “Lang geleden zijn hier dingen kapot gegaan”, zegt de voice-over. “Mensen waren verdrietig en gingen weg. Misschien gaat de wereld wel expres kapot. Zodat wij werk te doen hebben.”

Banet-Weiser merkt op dat de voice-over is ingesproken door een kind, een stem die een gevoel van onschuld en puurheid oproept. “De abstractie is verbluffend. Het kwam niet door de hebberigheid of fouten van banken en bedrijven. De banken hebben de werkende mensen niet bedrogen. Er is gewoon ‘iets kapot gegaan’. Het koppelt de crisis los van de schuld van individuen, van instituties en van de staat. ‘Er is iets kapot, maar wij moeten het repareren.’ En dan komen ze met die frontier, die grens. ‘Mensen zeggen dat er geen grenzen meer zijn, maar ze zijn overal.’ Levi’s gebruikt de economische crisis als een nieuwe ‘grens’. Om de crisis op die manier te rebranden.”

De heetste vuren smeden het hardste staal

Reclamemakers slaan volgens de mediawetenschapper munt uit de woestenij van na de crisis. En uit de angst en woede van burgers. “Maar ze bieden ook een uitweg. De truc is dat die ligt bij de individuele arbeider. Niet bij opstand, niet bij hervorming van instituties of de staat. Het individu moet het zelf doen, dat is duidelijk de boodschap.”

Tot deze categorie behoort volgens haar ook een recente Chrysler-reclame, waarin hiphopzanger Eminem zijn nummer Lose Yourself opvoert. De reclame speelt zich af in Detroit, de autostad die zwaar door de crisis getroffen is. Voice-over: “Ik heb een vraag voor u. Wat weet deze stad nou van luxe? Wat weet een stad die door de hel ging, van de goede dingen des levens? Dat zal ik u vertellen. Ze weet er meer van dan andere steden. De heetste vuren smeden het hardste staal.”

De reclame draaide om het rebranden van drie dingen, zegt Banet-Weiser. “De stad Detroit, het merk Chrysler, één van de grote autofabrikanten en één van de eersten die om overheidssteun vroegen, en het kapitalisme zelf.” Het is cynisch en hypocriet, vindt de mediawetenschapper. “De spot kostte negen miljoen dollar, terwijl Chrysler net vijftien miljard aan overheidssteun had gekregen. Bovendien werkte de auto-industrie de diversificatie van de economie tegen. Eén van de redenen waarom iedereen na haar neergang werkloos werd.” Wel begrijpt ze waarom de reclame, een hit op YouTube, zo succesvol is. “Hij gaat over een eenvoudigere tijd. Het kapitalisme wordt weer neergezet zoals het vroeger was. Het is nostalgie: zo gaan we het nu doen.”

Geen samenzwering, maar het pakt wel zo uit

De burger wordt een façade voorgehouden, vindt ook Manuel Castells. De sociale onrust zal volgens hem radicaliseren. “Als er in dat proces geen ontwikkeling van hoopvolle bewegingen is, dan zullen het haatbewegingen zijn. Daarom is de confrontatie tussen de cultuur van hoop en de cultuur van destructieve nostalgie waarschijnlijk de belangrijkste trend in deze tijd van crisis.” Hij waarschuwt dat overheden geweld proberen uit te lokken, omdat geweld de legitimiteit van burgeracties ondermijnt. Zie de rellen in de straten van Athene.

Erger nog, zo vervolgt hij, is dat de elite de crisis gebruikt om haar macht en winst te vergroten. “Overheden hebben geld nodig. En nu zeggen de banken: om stabiel te blijven, en niet weer in de problemen te komen, kunnen we het jullie niet lenen. We lenen het alleen maar als jullie de lonen matigen, mensen ontslaan, sociale voorzieningen inperken en de macht van de vakbonden doorbreken.” In dat opzicht is er volgens de socioloog sprake van bedrog. “Want de winsten zijn enorm gestegen. In Spanje hebben banken in 2010 de hoogste winsten uit de geschiedenis geboekt. En tegelijkertijd zijn de voorwaarden geschapen voor een aanval op de verzorgingsstaat, sociale voorzieningen en vakbonden. Op alle instellingen die essentieel zijn voor de basisbehoeften van mensen.” In een samenzwering van de kapitalistische klasse gelooft hij niet. “Maar uiteindelijk pakt het wel zo uit.”

Het heden werkt niet meer. Voor niemand

Zo mondiaal de crisis, zo nationaal de reactie. Dat is de analyse van Terhi Rantanen, mediawetenschapper aan de London School of Economics. “De mondiale crisis wordt door de media voorgesteld als een strijd van de ene staat tegen de andere. Grieken worden als lui bestempeld door Finnen die zichzelf beter vinden. Het is altijd de schuld van de ander. Daardoor is het nationalisme zo populair. Boeiend, want de nationale instituties zijn dat niet.”

Een donkere wolk pakt samen boven de toekomst van onze kinderen, besluit Castells. Verwachtingen voor de komende generatie worden teniet gedaan. Hoop put hij uit bewegingen als Indignados, ofwel: De Verontwaardigden. Een Spaanse groepering die spontaan is ontstaan op internet. Wat begon als een protest aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen, groeide uit tot een massale brainstormsessie op straat. Een sessie waarin besloten werd dat de huidige politiek had afgedaan. Er iets nieuws moest komen.

De mensen voelen zich volgens Castells machteloos omdat ze niet vertegenwoordigd worden. “We hebben de instituties niet nodig”, vindt ook hij. “We kunnen onszelf redden. En daarna kunnen we nieuwe instituties opbouwen. Het is een beetje utopisch, maar het biedt tenminste een alternatief.” We staan volgens hem op een T-splitsing: sommige mensen willen terug, anderen zijn nieuwsgierig naar de toekomst. “Wat niet meer werkt, is het heden. Voor niemand.”

Regisseur Bregtje van der Haak en onderzoeker Gerko Wessel spraken met twaalf van de veertien leden van het Aftermath Network. Op tegenlicht.vpro.nl hebben zij audio en transcripts van alle interviews gepubliceerd.

Eerder in deze serie:
Kritiek onderwijsorganisaties op Miljoenennota: zwakke leerling niet gebaat bij talentenjacht
Robuuste economie belangrijker dan staatsschuld
Lees de Miljoenennota door de ogen van je belangenbehartiger
10 jaar geen grote aanslag in Amerika. Vier dat nu eens
9/11 was een PR-stunt. Het begin van een beeldoorlog
Computer versloeg Kasparov met schaken. Volgende uitdaging: chefkok Jamie Oliver
Koop goud, koop goud, zegt iedereen. Dat is eigenlijk heel raar
Gekken aan het roer. Helemaal niet zo’n slecht idee
Nationalisme verdient erkenning, maar wakker het niet te veel aan
Kredietbeoordelaars: rookmelders die brand veroorzaken
Er is genoeg voor iedereen. Op naar de 10 miljard mensen
Ook ontwikkelingsorganisaties en media vermarkten Dag des Oordeels
Alles gaat dood of kapot. Zet u schrap voor de volgende revolutie
Gedachte-experiment: zo schiep de mens zijn God