N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

NRC Handelsblad

3 juni 2011

Boeken

Le Guide Houellebecq

3 juni 2011

Leestijd 1 minuut

‘Een groot voorstander van voetnoten,’ noemt de Franse schrijver Michel Houellebecq zichzelf. Maar bij de recente Nederlandse vertaling van zijn met de Prix Goncourt bekroonde roman De kaart en het gebied is geen uitleg bijgeleverd. Terwijl dat – in een boek zo vol geladen met typisch Franse verwijzingen naar kunst, politiek en architectuur – geen overbodige luxe is. Op deze pagina’s bieden Bernard Hulsman en Bianca Stigter daarom een leeswijzer voor de veelgeprezen roman van Houellebecq, waar-van de Franse editie, La Carte et le territoire, besproken werd door Margot Dijkgraaf. De recensie is na te lezen op www.nrcboeken.nl.

DE KAART EN DE DIEFSTAL

De verschijning van La Carte et le territoire van Michel Houellebecq in de herfst van 2010 ging gepaard met een relletje. Eerdere romans, zoals Elementaire deeltjes (1998) en Platform (2001), hadden de Franse schrijver al het verwijt opgeleverd dat hij een racistische seksist was met een buitengewone belangstelling voor ranzige seks. Met zijn nu in het Nederlands vertaalde De kaart en het gebied (De Arbeiderspers, 352 blz. €19,95), over de fictieve beeldend kunstenaar Jed Martin die beroemd wordt met het fotograferen van Michelin-kaarten, was hij ook een dief geworden.

Vlak na het uitkomen van zijn nieuwe roman had het Franse internettijdschrift Slate.fr ontdekt dat Houellebecq verschillende passages in zijn boek had ‘gestolen’ van de Franse Wikipedia. Onder meer beschrijvingen van de stad Beauvais en de voortplanting van de huisvlieg had hij letterlijk overgenomen.

Houellebecq verdedigde zich tegen de beschuldiging van plagiaat dat hij in La Carte et le territoire een gebruikelijk literair procedé had gehanteerd, waarbij fictie en feiten met elkaar worden vermengd. Ook door hem bewonderde schrijvers als Georges Perec en Jorge Luis Borges zijn zo te werk gegaan, voegde hij eraan toe.

Houellebecqs verdediging was afdoende. Een grote kwestie werd de beschuldiging van plagiaat niet, al zeurde die wel lang door. Pas vorige week lijkt de zaak te zijn geëindigd met de belofte dat in nieuwe herdrukken van La Carte et le territoire precies wordt aangegeven welke passages afkomstig zijn van Wikipedia.

Het gebruik van Wikipedia is een toevoeging aan de rijke vermengingen van feit en fictie die ook eerdere romans van Houelllebecq kenmerken. Steeds wemelt het van bestaande personen. Het zijn er zelfs zo veel dat in de Nederlandse vertalingen van zijn vier romans een verklarende lijst staat van bekende Franse namen die de meeste Nederlandse lezers weinig zeggen.

Ook in De kaart en het gebied komen verzonnen figuren als ‘Martenot Worst en Pekelwaren’ en de Chinese essayist Wong Fu Xin voor naast bekende Fransen uit de wereld van de tv en het zakenleven. Bovendien spelen kunstenaars, architecten en schrijvers uit heden en verleden, onder wie Houellebecq zelf, grote en kleine rollen in de roman. Maar een verklarende lijst ontbreekt dit keer in de vertaling van Martin de Haan. Als reden geeft De Haan dat tegenwoordig iedereen op internet de informatie kan vinden die hij nodig heeft.

Toch is een verklarende lijst in De kaart en het gebied handig. Weinig lezers zullen de roman lezen terwijl ze online zijn. Ook vergt het vinden van informatie over bepaalde figuren op internet meer handelingen dan het raadplegen van een lijst in een boek. Bovendien is Michel Houellebecq zelf een ‘groot voorstander van voetnoten’, zo liet hij weten in een interview met zijn Nederlandse vertaler. (BH)

DE KAART EN DE AMBACHTEN

Een ‘Houellebecq light’ noemde Margot Dijkgraaf La Carte et le territoire in haar bespreking (Boeken 10-09-10): ‘met meer (zwarte) humor, een flinke dosis zelfspot en minder loodzwaar cynisme.’

Ook merkt ze op dat de epiloog een beeld schetst van het Frankrijk over 20 jaar. ‘De globalisering heeft ons gedwongen terug te keren tot het pre-industriële tijdperk. Europa wordt weer agrarisch. Frankrijk heeft alleen nog zijn „hôtels de charme, parfums en pastei te bieden, wat men levenskunst noemt”. Oude ambachten en lokale producten worden in ere hersteld, nieuwe generaties gaan weer respectvol met geld om, keren terug naar zeden en gewoonten uit vroeger tijden.”

Wat aan deze toekomstvisie voorafgaat, is een lange opmaat tot de epiloog die al helemaal in het teken staat van oude ambachten en verlangen naar landelijkheid. Bijna alle personages vestigen zich vroeg of laat op het platteland. Zo gaat Houellebecq, die zichzelf een belangrijke rol heeft gegeven in La Carte et le territoire, na zijn verblijf in Ierland in een Frans dorpje wonen. De hoofdfiguur, Jed Martin, doet ten slotte hetzelfde, evenals politie-inspecteur Jasselin.

Veel andere figuranten houden zich ook op een of andere manier bezig met ambachten en het landelijke Frankrijk. Tv-presentator Jean-Pierre Pernaut heeft bijvoorbeeld, ook in het echt overigens, twee boeken over oude ambachten geschreven. De politicus Jean Saint-Josse is, ook in werkelijkheid, de oprichter van ‘Jacht, visserij, natuur en traditie’, een politieke partij die opkomt voor ‘landelijke waarden’ van Frankrijk. De vader van Jed Martin, Jean-Pierre, houdt een lang betoog over William Morris, de 19de-eeuwse pleitbezorger voor eerherstel van het ambacht. En kunstenaar Jed Martin zelf gaat, na het fotograferen van Michelin-kaarten, schilderijen van hedendaagse beroepen maken. (BH)

DE KAART EN DE KUNSTEr staan geen plaatjes in het boek van Houellebecq en de kunstwerken die erin beschreven worden zijn fictief. Tegen het eind van het boek vraagt kunstenaar Jed Martin zich ook nog af af of een kunstzinnige verbeelding van de wereld wel mogelijk is. Misschien is dit nog het hoogt haalbare: een beschrijving van de ene kunst in een andere, zoals de wereld ook op een kaart aangenamer oogt dan in het echt. Toch is het mogelijk om op basis van wel bestaande kunstwerken een beeld te vormen van het werk van Jed Martin, al zal dat voor iedere lezer anders zijn. De beschrijvingen van de werken leiden naar verschillende kunstenaars.

Cézanne. Over een jeugdwerk van Martin zegt Houellebecq dat het lijkt op een Cézanne. Het is in ieder geval figuratief, een ouderwets doek vol boeren met hooivorken met op de achtergrond besneeuwde bergen, getiteld Hooitijd in Duitsland. Je zou dat al een postmodern werk kunnen noemen, want met de hand gehooid werd er ook in Martins jeugd niet meer; hij moet het schilderij hebben verzonnen op basis van alle schilderijen die hij van dergelijk onderwerpen heeft gezien

Düsseldorfer Schule. Op de kunstacademie bekeert Jed zich tot de fotografie. Zijn aanpak doet denken aan die van Bernd en Hilla Becher die zo objectief mogelijk vakwerkhuizen en industriële bouwwerken als liften van mijnen en watertorens vastlegden. Martin richt zich op kleinere dingen, maar de ambitie is dezelfde als die van alle adepten van de Düsseldorfer Schule: ‘een uitputtende catalogus maken van in het industriële tijdperk door de mens vervaardigde voorwerpen samen te stellen.’ Voor zijn toelatingsexamen levert hij het werk Driehonderd foto’s van ijzerwaren in, zo neutraal mogelijk gefotografeerde moeren en bouten. Ook dit werk kun je in het echt tegenkomen, het herinnert aan de fotoserie Industrial Evolution van de Belgische kunstenaar Maarten Vandeneynde uit 2007 op, 100 foto’s van telkens twee moeren of schroefjes uit de Engelse stad Birmingham, gefotografeerd zonder ‘artistieke tussenkomst’.

Kaartkunstenaars. Martin wordt beroemd met zijn foto’s van Michelin-wegenkaarten, geëxposeerd onder de titel De kaart is interessanter dan het gebied. Er zijn nogal wat kunstenaars die met kaarten werken en dankzij Google Earth worden dat er steeds meer. De Nederlandse kunstenaar Gert-Jan Kocken maakte een foto van een kaart uit de Eerste Wereldoorlog van het gebied rondom Ieper waarop Engelse officieren met een stok troepenbewegingen aangaven, zodat sommige stukken helemaal versleten zijn. Ook maakte hij een kaart van Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog samengesteld uit kaarten uit diverse bronnen, van de stippenkaart tot kaarten van de Duitsers, het verzet, de Engelsen.

August Sander. Het volgend project van Martin, de reeks Elementaire beroepen, doet denken aan het werk van de Duitse fotograaf August Sander, die in het megalomane project Mensen van de twintigste eeuw mensen in allerlei beroepen fotografeerde – van bakker tot kunstenaar tot industrieel. Verschil is dat Sander geen bekende mensen vastlegde en Martin wel; hij kiest naast Jeff Koons en Damien Hirst onder meer Bill Gates en Steve Jobs tot onderwerp. Groter verschil is dat Martin voor dit project weer gaat schilderen. Mensen komen geschilderd beter tot hun recht, meent Martin. Over de stijl van de schilderijen laat Houellebecq zich niet uit, behalve dat die weer koel en emotieloos is, net als op de foto’s. Misschien vooral daarom doen ze denken aan het werk van de Amerikaanse schilder Alex Katz, die er eigenlijk uitzien alsof ze niet helemaal af zijn, alsof het schilderijen zijn die je uit je geheugen opdiept. Daar bevinden zich dan ook nog wat socialistisch-realistische schilderijen in Russische en Chinese varianten,

Time-lapsekunst. Voor zijn laatste werk maakt Martin weer gebruik van fotografie. Hij stelt met behulp van de time lapse-techniek een soort films samen waarin te zien is hoe planten de wereld overwoekeren. De industriële voorwerpen die hij aan het begin van zijn carrière zo neutraal mogelijk wilde fotograferen, leggen het hier af tegen de natuur, soms een handje geholpen door zwavelzuur. Hij onderwerpt ook foto’s van geliefden en van speelgoedpoppetjes aan deze behandeling. Het is al van veel kunstenaars de wens geweest om aan de menselijke blik te ontsnappen. Ook de dadaïst Hans Arp had liever als een plant gewerkt. Maar zijn vernietigingsdrang was minder groot. Door de toevoeging van de speelgoedpoppetjes doet het laatste werk van Jed Martin nog het meest denken aan dat van de Engelse broers Jake en Dinos Chapman, die al eens de hel ensceneerden met behulp van speelgoedsoldaatjes. Een van hun meest recente tentoonstellingen heet The Sun Will Shine Brightly on Your Rotting Corpse. (BS)

DE KAART EN DE ARCHITECTUUR

La Carte et le territoire bevat voor Houellebecqs doen opvallend weinig provocaties, stelden verschillende recensenten in hun besprekingen van het boek vast. Alleen de moderne kunst, in de figuur van Picasso, en de moderne architectuur, in de architect Le Corbusier, krijgen het te verduren, schreven ze. En inderdaad, in De kaart en het gebied noemt de vader van de hoofdfiguur, de kunstenaar Jed Martin, Le Corbusier een ‘brute, totalitaire geest, gedreven door een intense hang naar lelijkheid’.

Mies van der Rohe / William Morris. De vader van Jed Martin zegt dit in het enige lange en intensieve gesprek dat Martin met zijn vader heeft in La Carte et le territoire. Hierin neemt de vader, Jean-Pierre Martin, zijn leven en vooral zijn loopbaan door. Hij vertelt hoe hij zich tijdens zijn opleiding tot architect probeerde te ontworstelen aan de invloed van de twee giganten van het modernisme, Le Corbusier en Ludwig Mies van der Rohe, en hoe hem dat niet lukte.

Later, als hij al enige jaren als architect werkt, doet hij weer een poging om te breken met het modernisme. Midden jaren zeventig werkt hij aan een gebouw dat lijkt op de Mercuriales-torens in Oost-Parijs, twee Mies van der Rohe-achtige kantoortorens van glas en beton. Maar hij was er ontevreden over. Hij vertelt ook hoe hij toen William Morris ontdekte, de 19de-eeuwse grondlegger van de Arts & Craftsbeweging die industrieel vervaardigde producten verafschuwde en ‘eerlijke’, ambachtelijk gemaakte huisraad en architectuur propageerde.

Geïnspireerd door Morris zocht Jean-Pierre Martin contact met twee kunstenaars, Combas en Di Rosa, om samen met hen gedecoreerde gebouwen te ontwerpen. Maar hun samenwerking loopt op niets uit. ‘De functionalisten hadden de overhand in alle jury’s’, legt hij uit. ‘Ik ben tegen een onzichtbare muur aan gelopen'.

Postmodernisme/ Bauhaus. Houellebecq gebruikt nergens het begrip postmodernisme, maar eigenlijk laat hij Jean-Pierre Martin, succesrijk architect van beach resorts, vertellen hoe zijn poging tot postmodernistische architectuur mislukte.

In zijn verhaal geeft Martin ook een opvallend goede analyse van het Bauhaus. Deze beroemde Duitse hogeschool voor vormgeving en architectuur, die van 1919 tot 1933 bestond, is nu algemeen bekend als een van de bakermatten van het 20ste-eeuwse functionalisme. Martin wijst erop dat het Bauhaus in zijn begintijd, de periode 1919-1922, een curieuze mengeling was van verlangen naar de Middeleeuwen en expressionisme en sterk onder de invloed stond van Morris’ anti-industriële Arts & Crafts.

Le Corbusier. Ook Martins analyse van Le Corbusier is minder absurd dan verschillende recensenten meenden. Natuurlijk heeft Le Corbusier, dé architect van de 20ste eeuw, schitterende gebouwen gemaakt, zoals zijn kapel in Ronchamp uit 1954. Maar vooral de stedenbouw van Le Corbusier heeft ontegenzeggelijk totalitaire kanten. Zijn Plan Voisin uit 1922 bijvoorbeeld, het voorstel om het oude Parijs op de rechteroever van de Seine plat te gooien en te vervangen door torenflats in het groen, doet in rigoureusheid en eenvormigheid de ontwerpen van Hitlers hofarchitect Albert Speer voor Berlijn verbleken.

Het is dan ook geen toeval dat Le Corbusier een voorkeur had voor dictators als opdrachtgevers – iets dat Martin in zijn lange betoog over moderne architectuur vergeet te vermelden. Omstreeks 1930 probeerde hij, bijna met succes, de hofarchitect van Stalin te worden. Vervolgens bood hij, vergeefs, zijn diensten aan Mussolini aan. En in het begin van de Tweede Wereldoorlog verhuisde hij van Parijs naar Vichy en probeerde daar, weer vergeefs, de hoofdarchitect van het met de Duitse bezetter collaborerende Vichy-regime te worden. (BH)

BESTAANDE FIGUREN IN ‘DE KAART EN HET GEBIED’

Beeldende kunst

Robert Combas (1957) en Hervé di Rosa (1959). Franse schilders van de Figuration Libre, een stroming die ontstond in de jaren tachtig.

Larry Gagosian (1945) Amerikaanse kunsthandelaar, met galeries in New York, Los Angeles, Rome Athene, Geneve en Parijs.

Damien Hirst (1965). Britse kunstenaar die begin jaren negentig beroemd werd als vertegenwoordiger van de Young British Artists. Zijn eerste grote werk was een haai op sterk water, The Physical Impossibility of Death in The Mind Of Someone Living. Hirst wordt een erfgenaam van Andy Warhol genoemd.

Jeff Koons (1955). Postmoderne Amerikaanse kunstenaar die ook wel wordt gezien als de opvolger van Andy Warhol. Werd in de jaren tachtig beroemd werd met zijn equilibrity tanks waarin basketballen zweven. Daarna maakte hij naam met vergrote porseleinen kitsch beelden.

Bernard Lamarche-Vadel (1949-2000) Fotograaf, dichter, kunstcriticus en kunstverzamelaar. Schreef boeken over onder anderen Michelangelo en Joseph Beuys (1985)

Jackson Pollock (1912-1956). Amerikaans schilder, abstract expressionist die beroemd werd met zogenaamde drip paintings.

Andy Warhol (1928-1987). Amerikaanse kunstenaar, pionier van de verering van geld & glamour. De kunstenaar als ondernemer.

Muziek

Michel Berger (1947-1992). Franse popzanger en liedjesschrijver. Had hits in de jaren zestig, waaronder ‘Salut les copains’.

Joe Dassin (1938-1980). Frans-Amerikaanse zanger. Had vooral in jaren zestig succes met hits als Les Champs Elysées en L’été indien.

Luc Plamondon (1942). Frans-Canadese liedjesschrijver. Maakte samen met Michel Berger de musical Starmania in 1976.

Politiek en zakenleven

Roman Abramovitsj (1966). Russische oliemiljardair en eigenaar van de Londense voetbalclub Chelsea en de Moskouse voetbalclub CSKA. Begon een paar jaar geleden met kunst verzamelen.

Noël Mamère (1948). Ex-journalist, nu politicus. Eerst voor Les Verts (De Groenen), later voor Europe Ecologie – Les Verts.

Ferdinand Piëch (1937). Oostenrijks industrieel, werkzaam in de Duitse auto-industrie. Ex-baas van Volkswagen.

François Pinault (1936). Franse ondernemer en kunstverzamelaar. Richtte in 1963 de multinational Pinault-Printemps-Redoute (PPR).

Jean Saint-Josse (1944). Frans politicus, oprichter en ex-voorzitter van Chasse, pêche, nature et traditions (CPNT).

Jacques Séguéla (1934). Communicatiedeskundige en campagnestrateeg voor de Parti Socialiste.

Carlos Slim Helu (1940). Mexicaanse mega-ondernemer en kunstverzamelaar. Opende dit jaar in Mexico Stad het Soumaya Museum.

Tv-presentatoren

Julien Lepers (1949). Echte naam Ronan Lepers. Franse radio- en tv-presentator. Presenteerde in 2008 de verkiezingen van Miss Europe.

Alain Gillot-Pétré (1950-1999). Weerman van de Franse tv-zender TF 1. Schreef ook twaalf boeken.

Jean-Pierre Pernaut (1950). Presentatot van het 1 uurjournaal van het Franse tv-station TF 1. Publiceerde verscheidene boeken, waaronder het tweedelige Le Magnifiques Métiers de l’ artisinat.

Schrijvers

Frédéric Beigbeder (1965). Ex-reclamemaker die in 2000 als schrijver doorbrak met 99 francs, een roman over de reclamewereld. Ook bekende tv-persoonlijkheid.

Jean-Louis Curtis (1917-1995). Volgens Houellebecq een ten onrechte vergeten ‘conventioneel’ schrijver. Zijn Les Forêts de la nuit werd bekroond met de Prix Goncourt.

Pierre Drieu de la Rochelle (1893-1945). Schrijver met afwisselend communistische en fascistische sympathieën die vooral om de laatste wordt herinnerd.

Jean-Edren Hallier (1936-1997). Schrijver die in 1963 debuteerde met Les Avontures d’ une fille. Ook journalist en tv-figuur.

Alfred de Musset (1910-1857). Frans romantisch dichter en toneel- en romanschrijver.

Georges Perec (1936-1982). Schrijver van leesbare experimentele romans als Les choses (1965), La disparation (1969, een antidetectiverhaal waarin de letter e niet voorkomt) en Les revenentes (1972, waarin de e de enig gebruikte klinker is).

Alain Robbe-Grillet (1922-2008). Schrijver en cineast. Theoreticus van de roemrijke nouveau roman uit de jaren vijftig en zestig.

Gonzague Saint-Bris (1948). Schrijver van bijna 40 boeken waaronder biografieën van Balzac en La Fayette en een boek over Michael Jackson.

Philippe Sollers (1936). Schrijver en criticus. Debuteerde in 1958 met Une curieuse solitude. Was in jaren zestig en zeventig, door vriendschappen met filosofen en psycho-analytici, spin in het web van intellectueel Frankrijk.

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 3 juni 2011

NRC Handelsblad

Boeken

Le Guide Houellebecq

NRC Handelsblad

Gerelateerd in ons archief

Gerelateerd in ons archief

Gerelateerd in ons archief