Een nachtmerrie waaraan geen ontsnappen mogelijk is

Marcel Kurpershoek: Volg de wolken. Met Xenophon door het Turkse oosten. Augustus, 320 blz. €22,50

Historische belangstelling behoeft geen rechtvaardiging. Geschiedenis biedt, net als film of muziek, in de eerste plaats een aangename ervaring: het kan prettig zijn te voelen dat door dit document of op die plaats iets gebeurde wat mensenlevens veranderde, zoals het ook prettig is te reconstrueren hoe ooit iets is verlopen.

Marcel Kurpershoek zet zich in Volg de wolken aan zo’n puzzel: hij wil weten hoe aan het einde van de 5de eeuw vC. Xenophon door het oosten van Turkije is getrokken, een tocht die de Griekse huurlingenleider vereeuwigde in zijn onderhoudende Anabasis. Kurpershoek is niet de enige die historisch plezier beleeft aan een speurtocht naar iets wat op zichzelf triviaal is: anderen zoeken hun stamboom uit of verzamelen oude munten.

Deze historische belangstelling is betrekkelijk onschuldig, maar het ligt anders als hedendaagse groepen hun identiteit ophangen aan het verleden. Die praktijk vormt het eigenlijke onderwerp van Kurpershoeks boeiende boek. Hij toont hoe de religieuze en etnische conflicten in het oosten van het moderne Turkije voortduren dankzij overmatig ontwikkelde historische instincten. De Pontische Grieken zijn verdwenen, Syrische christenen worden bedreigd door Koerdische bendes en de Koerden staan weer onder druk van de Turkse staat, waarmee ze een eeuw geleden nog waren verenigd doordat ze allebei een hekel hadden aan de Armeniërs. De verwarde situatie wordt helemaal complex nu afstammelingen van de verdrevenen proberen land terug te kopen en verlaten heiligdommen in gebruik te nemen.

Kurpershoek schrijft ook over de nationalistische televisieseries en complottheorieën die het huidige politieke klimaat helpen bepalen. Deze ficties staan in een respectabel oude traditie. De ene groep ontleent inspiratie aan De durfals van Sason, een tweede aan Het boek van Dede Korkut: teksten die eeuwenoude etnische en religieuze grenzen helpen bestendigen. Voor wie zijn identiteit definieert aan de hand van het verleden, is geschiedenis geen aangename ervaring, maar een nachtmerrie waaraan geen ontsnappen mogelijk is.

Kurpershoek biedt zijn fascinerende materie aan als reisverslag, zonder veel conclusies te trekken: hij laat de mensen die hij ontmoet zelf aan het woord, en uit de liefdevolle portretten blijkt dat eigenlijk iedereen in oostelijk Turkije het gelijk wel op een bepaalde manier aan zijn zijde heeft, al is Kurpershoek snoeihard als hij incidenteel de onwaarheid van een bewering constateert (‘kennelijk denken veel Koerden in het gebied dat de islam er was vóór het christendom’). Het resultaat is een levendig, gevarieerd boek over een gepolitiseerd verleden, afgewisseld met hét cliché uit reisverslagen over het Nabije Oosten: de onvermijdelijke anekdotes over de gastvrijheid die alle groepen delen.

Het is bovendien leuk te zien hoe Kurpershoek zelf niet loskomt van het verleden. Hij spiegelt zich immers aan Xenophon: de westerling, de toevallige observator, de schrijver van een reisverslag. Deze zelfpresentatie is een heel wat lichtvoetiger omgang met het verleden dan die van de betrokkenen; ze is de voornaamste reden waarom Volg de wolken, ondanks de deprimerende stof, onmisbare lectuur is voor iedereen die op reis gaat ten oosten van de Eufraat.