Alleen geleidelijk afscheid van Saleh voorkomt een bloedbad in Jemen

Afkomstig uit Jemen. Bereidt zijn promotie voor aan de Universiteit Leiden op een vergelijkende studie over Jemen en Jordanië.

Zeg Jemen en je ziet een versplinterd land: de Zayditische onafhankelijkheidsbewegingen in het noorden (Al-Houthi), de socialisten in het zuiden. Daarnaast is het land een thuishaven voor terroristische bewegingen, waaronder Al-Qaeda-cellen in het oosten, zuiden en in centraal Jemen. En er is de armoede. Statistieken laten zien dat 70 procent van de bevolking moet leven van slechts twee dollar per dag.

Toen de demonstraties in hevigheid en omvang toenamen en de gehate politie op buitensporige wijze op de demonstranten insloeg, verwachtte ik dat de oppositiebewegingen hetzelfde stond te wachten als wat in Egypte en Tunesië is voorgevallen. Immers, het is niet ongebruikelijk in de Arabische wereld de revolutionaire geest te doden, uiteraard met de bedoeling chaos binnen en tussen Arabische landen te voorkomen. Maar wat de revoluties in Egypte en Tunesië bijzonder maakte, was het feit dat de respectieve presidenten niet ten koste van alles aan de macht wilden blijven, en uiteindelijk onder buitenlandse druk zijn afgetreden.

Anders dan in Egypte en Tunesië, zijn de Jemenitische soldaten niet goed georganiseerd. Het is ook niet zeker of president Ali Abdullah Saleh zijn soldaten blijvend aan zich weet te binden. Het militaire apparaat wordt geleid door generaal Ali Muhsin, een strateeg die wel als de tweede man van Jemen wordt beschouwd.

In het licht van de situatie waarin Jemen nu verkeert, zal een machtsgreep leiden tot een burgeroorlog. Die zal een verwoestende uitwerking hebben op zowel regionaal als nationaal, maar ook internationaal niveau, gezien de strategische ligging van het land: dichtbij de oliestaten Saoedi-Arabië en de overige Golfstaten. Bovendien ligt Jemen aan de belangrijke handelsroute door de Rode Zee en de Arabische Zee.

De jongeren die gebruik maakten van internet om de demonstraties aan te sturen, hadden weinig verstand van politiek. Ze waren van mening dat het bloedvergieten tussen de oppositiepartijen en Saleh een hoogtepunt had bereikt. Ze waren lid van volksbewegingen die zich gaandeweg ontwikkelden tot politieke bewegingen. Het probleem is echter dat deze politieke bewegingen, die communistisch, islamistisch of nasseristisch georiënteerd zijn, niet door het gewone volk worden gesteund. Daarnaast is er sprake van Iraans-sji’itische ideologieën. Voor elk van deze bewegingen is de eigen politieke ideologie belangrijker dan de sociaal-economische eisen van de jongerenbeweging.

Gegeven dit alles rest de vraag wie in plaats van Saleh in staat zal zijn het land te besturen, in de wetenschap dat er zoveel tegenstrijdige ideeën zijn over de te volgen koers. Als Saleh per direct zou opstappen, zou er een burgeroorlog uitbreken. Dit scenario is dus onacceptabel.

Een scenario dat voorziet in het scheppen van meer werkgelegenheid is het meest urgent gezien de schrijnende armoede waarin Jemen verkeert. Een armoede die het gevolg is van een uitgekiend systeem van cliëntelisme, dat het mogelijk maakt dat vrijwel ongeletterde stamhoofden minister of parlementslid worden.

In de huidige situatie met zijn verdeeldheid, breuklijnen en onderdrukking lijkt het alsof alleen geweld een oplossing kan brengen leiden. Maar is dat er een reëel alternatief?

Eenieder die zich verdiept in de politieke situatie van Jemen zou kennis moeten nemen van de manier waarop Saleh gedurende 33 jaar het land heeft bestuurd. Hij heeft het land geregeerd op basis van omkoping van de stamhoofden, en dan vooral de machtigsten onder hen. Saleh voorzag hen van materiële zaken, zoals auto’s, geld en grond, in ruil voor hun loyaliteit. Een regering onder het motto ‘verdeel en heers’. Hij verzwakte door deze politiek de staatsinstellingen, de veiligheidsdiensten, het militaire apparaat en ook de sociale en tribale structuren. Zo voorkwam hij dat instellingen of bewegingen groot en machtig genoeg zouden worden om een wezenlijk gevaar te vormen voor zijn aanhoudende regeerschap. Dat is de reden waarom de verschillende ‘cliënten’ elkaar haten, vooral op lokaal niveau.

De vraag is hoe dit ingewikkelde patronagesysteem ontmanteld kan worden. Jemen wordt geen stabiel land als Saleh van het ene op het andere moment zou vertrekken. De situatie die hij dan achterlaat is zo complex, dat zijn opvolger het geen dag zou uithouden. Daarvoor is de situatie te veel ontwricht.

Met andere woorden: de machtsoverdracht moet onder leiding van Saleh zelf geschieden, waarbij hij tijdens de overgang de uitvoerende macht blijft vervullen. Hij is immers als enige in staat om de verdeel-en-enheers-strategie, waarop hij zijn beleid heeft gegrondvest, te ontmantelen, en van daaruit te komen tot een vreedzame machtsoverdracht, die van Jemen een modern en ontwikkeld land maakt in plaats van het traditionele land dat het nu is.

In dit scenario is externe interventie vereist om druk op Saleh uit te oefenen om te komen tot zo’n vreedzame machtsoverdracht, bijvoorbeeld van de kant van de buurlanden (zoals Saoedi-Arabië) of van de Verenigde Naties. Voor hen zou de veiligheid van de Jemenitische bevolking en van de regio prioriteit moeten hebben.

Het scenario van zo’n geleidelijke machtsoverdracht lijkt nog het meest wenselijk, omdat zowel het aanblijven van Saleh als president, als een plotselinge vertrek, zoals dat in Tunesië en Egypte heeft plaatsgevonden, zal leiden tot een lange en bloedige strijd.