‘Black Swan’: plat of meesterwerk?

Coen van Zwol: Black Swan is een duizelingwekkende, hysterische draaikolk, met over de hele linie topacteurs – Winona Ryder als Nina’s gedumpte voorganger, Barbara Hershey als enge balletmoeder, Mila Kunis als haar rivaal. Met een script dat tegelijk kraakhelder en ondoorzichtig is. Met echo’s van de klassiekers Repulsion en The Red Shoes.

Peter de Bruijn: Echo’s die in zo’n hol vat des te luider klinken. Deze film gaat toch nergens over?

CvZ: Zal ik het voor je samenvatten?Black Swan gaat over de hellegang van prima ballerina Nina, de perfect gecaste ‘little miss perfect’ Natalie Portman. Haar choreograaf (Vincent Cassel) wil dat zij in het Zwanenmeer zowel de witte als de zwarte zwaan danst. Maar daarvoor moet kindvrouw Nina haar seksuele, dionysische kant naar boven brengen: haar zwarte zwaan. En zo danst ze een paranoïde nachtmerrie binnen; sommige deuren kunnen beter gesloten blijven. Nina is een waardige heldin in het pantheon bezetenen van regisseur Darren Aronofsky, een filmmaker geobsedeerd door obsessie. Een meesterwerk, geen twijfel over mogelijk.

PdB: Alsof ook maar één figuur in Black Swan het cliché overstijgt. De jonge ballerina die een verknipte relatie heeft met haar lichaam, de moeder die via de carrière van haar dochter haar eigen mislukte dromen probeert waar te maken, de autoritaire choreograaf die zijn danseressen seksueel misbruikt: het zijn louter stereotypen, en daar kan geen acteur tegenop werken. Zelfs Natalie Portman niet. Haar rol is wel dapper en gedurfd, maar ook zij krijgt nauwelijks individuele eigenschappen in de film. Uit Black Swan spreekt geen enkele liefde voor ballet, zelfs geen echte belangstelling voor de balletwereld anders dan als leverancier van de grondstof voor deze clichématige psychotriller. The Red Shoes benadert ballet vanuit bewondering. Black Swan is eerder een daad van agressie.

CvZ: De één zijn cliché is de ander zijn klassieke thema: cliché is een dooddoener. Leg mij uit wat er met ballerina Nina gebeurt, en ik beweer het tegendeel: zo gelaagd, subjectief en multi-interpretabel is Black Swan. Zo is de choreograaf, anders dan jij denkt, niet wezenlijk geïnteresseerd in seks. Ook de omschrijving ‘balletfilm’ is veel te beperkt. Of zie je Aronofsky’s vorige film The Wrestler als een worstelfilm? Al sinds zijn debuut Pi, waarin een jonge wiskundige de formule van alles zoekt, gaan zijn films over destructieve obsessie.

PdB: Dat multi-interpretabele valt reuze mee, je hebt de film zelf hierboven adequaat samengevat, of zou je ook nog een hele andere samenvatting kunnen geven? Juist dat The Wrestler zo diep in een heel specifiek milieu dook, maakte die film bijzonder. Black Swan is in veel opzichten een variatie op die vorige film van Aronofsky. Wéér gaat het over een performer – in die vorige film was dat Mickey Rourke als worstelaar – die extreme fysieke prestaties moet leveren voor zijn discipline, wéér over een personage dat steeds minder goed in staat is om de werkelijkheid en performance van elkaar te scheiden. En wéér voorspelt dat onvermogen om kunst en leven te scheiden weinig goeds. In grote lijnen is Black Swan gewoon dezelfde film als The Wrestler, maar minder. Waar Aronofsky in The Wrestler diepte en waardigheid vond in de ordinaire wereld van worstelen en lapdancing, gebeurt in Black Swan het tegenovergestelde: hij maakt van ballet iets tamelijk ordinairs.

CvZ: Als ik Black Swan ‘adequaat samenvat’, heb ik hem nog niet verklaard – al halen veel recensenten beide zaken vaak door elkaar. Hoe dan ook: Aronofsky’s films zijn niet interessant omdat ze ‘diep in een milieu duiken’: dat is meer iets voor documentaires. En het is vreemd om een film over seksuele hysterie, waanzin en paranoia van een piepjonge ballerina en een film over een veertigjarige, zieke worstelaar die niet van ophouden weet ‘gewoon dezelfde film’ te noemen. Een jonger iemand dan ik zou hier ‘LOL’ schrijven. Waar The Wrestler objectief, rechtlijnig en realistisch is, is Black Swan subjectief, complex en operatesk. Beide goede films, al biedt Black Swan meer stof tot nadenken.

PdB: Toch zit de kracht van Black Swan meer in nauwkeurige observatie van de enorme fysieke krachtinspanning die Portman moet leveren dan in de overstuurde fantasiewereld: de gebroken teennagel, hoe ze een beenblessure oploopt, de mysterieuze wond op haar schouder. Aronofsky kan ook niet uit de voeten met de schitterende muziek van Tsjaikovski. Vergelijk dat eens met hoe Xavier Beauvois met datzelfde Zwanenmeer een magisch moment laat ontstaan in Des hommes et des dieux. In Black Swan is die geniale muziek alleen een achtergronddeuntje.

CvZ: Au contraire! De kracht van Black Swan ligt juist in het overvloeien van de verborgen, hardvochtige kant van ballet in Nina’s wanen. Gebroken nagels, blessures; ze gaan onmerkbaar over in stigmata. Zijn die echt of denkbeeldig? Je weet steeds minder wat je moet geloven en wat niet: razend spannend. Wat inderdaad mist, zijn lyrische, verstilde momenten en aangenaam klassiek. Maar waarom acht je dat op zijn plaats in een film die je zojuist omschreef als clichématige psychothriller? Als recensent moet je kijken wat een film wil zijn en in hoeverre hij in die opzet slaagt. Het is evenwel zinloos een film te verwijten dat hij geen andere film is. Zo is Apocalypse Now als romantische komedie vrij waardeloos, maar wat dan nog?

PdB: Stigmata? Hou toch eens op met die christelijke symboliek. Goedgemaakte trash op zijn tijd kan best onderhoudend zijn. Maar Black Swan is zo pretentieus dat de film ook als trash moeilijk te verteren is.

CvZ: Ik zou toch maar gaan, u krijgt er geen spijt van.

PdB: Maar zeg niet dat ik u niet heb gewaarschuwd.

CvZ*****: PdB:**