Meekijken in de fabriek van wereldmacht VS
Het eerste om bij het lezen van diplomatieke ambtsberichten in gedachten te houden is voor wie deze informatie bedoeld is. We kijken mee in het interne (elektronische) postverkeer van een land, in dit geval de Verenigde Staten. Het gaat om berichten die verstuurd worden tussen Amerikaanse diplomatieke buitenposten en het ministerie van Buitenlandse Zaken in Washington. En dan vooral één kant op: van ambassades en consulaten naar ‘huis’. Slechts 8.017 van de 251.287 berichten die via WikiLeaks bij media terecht zijn gekomen, werden vanuit het ministerie de wereld over gestuurd. De overgrote meerderheid van de berichten gaat dan ook niet over standpunten van de VS, maar bevat informatie waarmee gezanten van de VS de beleidsmakers thuis op de hoogte houden van belangen, gevoeligheden en omstandigheden waarmee ze rekening moeten houden.
Diplomatenpost mag ondiplomatiek zijn
Diplomaten berichten over van alles: ze houden de agenda bij van de koningin, maken biografische portretten van politieke leiders, schrijven soms op eigen gezag brede sociologische analyses, maar doen ook verslag van strategische feiten en overwegingen, op grond van vertrouwelijke gesprekken met sleutelfiguren in politieke en samenleving. De diplomatieke post is niet geschreven voor de buitenwereld.
Ooit wordt zij wel openbaar gemaakt door de overheid, maar dat duurt tien jaar of langer, wanneer de gevoeligheid er vaak wel van af is.
Stijl en inhoud hoeven dan ook niet diplomatiek te zijn in de alledaagse betekenis van het woord: omfloerst, rekening houdend met gevoeligheden. Integendeel: openhartige inschattingen, persoonlijke observaties en soms zelfs roddel behoren tot het repertoire van de geoefende schrijver van diplomatieke post.
De grootste geheimen blijven geheim
Amerikaanse overheidsinformatie is ingedeeld in zes categorieën van vertrouwelijkheid. Die zijn vastgelegd in een presidentiële beschikking, die in 2009 door president Obama is vernieuwd. De hoogste categorie – top secret – betreft informatie waarvan openbaarmaking zonder toestemming van de autoriteiten „uitzonderlijk ernstige schade aan de nationale veiligheid” zou toebrengen. De gelekte berichten bevatten geen top secrets. Mogelijk omdat de bron van het lek niet behoorde tot de ongeveer 850.000 Amerikanen met toegang tot dit type informatie. Strategische militaire geheimen ontbreken, evenals informatie van veiligheidsdiensten. Ook diplomatieke post die als top secret is aangemerkt, blijft geheim. Ieder land heeft overigens zijn eigen classificatiesysteem: informatie die de VS niet als top secret beschouwen, kan bijvoorbeeld in Nederland geclassificeerd staatsgeheim zijn.
Verboden te lezen voor niet-Amerikanen
De meest gevoelige informatie die de uitgelekte diplomatieke post bevat, is door de Amerikaanse overheid geclassificeerd als secret, geheim. Dat betekent, volgens de classificatieregels van de VS, dat zij stellen dat het uitlekken ervan „ernstige schade” kan toebrengen aan hun nationale veiligheid.
Deze status zegt overigens niets over de criteria: bijvoorbeeld op grond van de inhoud of de herkomst van informatie. Opvattingen van koningin Beatrix, die als geheim zijn geclassificeerd, kunnen dat bijvoorbeeld zijn omdat zij het staatshoofd is van een bevriende natie waar het niet gebruikelijk is uit gesprekken met het staatshoofd te citeren.
Volgens het Duitse weekblad Der Spiegel is 6 procent van de gelekte informatie, 15.652 ambtsberichten, gerubriceerd als geheim. 40,5 procent is aangemerkt als vertrouwelijk (confidential). Ongeveer de helft van alle gelekte documenten is niet geclassificeerd als geheim.
In elke categorie van vertrouwelijkheid kunnen nog nadere restricties zijn toegevoegd. Bij de uitgelekte ambtsberichten – ook uit Den Haag – staat bijvoorbeeld wel NOFORN: mag niet verspreid worden onder niet-Amerikanen.
Alle uitgelekte informatie heeft gemeen dat zij verstuurd is via het interne SIPRNet, dat na 2004 door de Amerikaanse overheid is opgezet. De meeste informatie waarover wereldwijd is gepubliceerd dateert dan ook van de periode daarna. De bron van WikiLeaks had, met meer dan 2 miljoen andere Amerikanen in overheidsdienst (vooral in het leger) toegang tot de database.
Diplomaten zijn (meestal) geen spion
De geheime status van ambtsberichten betekent niet dat diplomaten hun informatie op heimelijke wijze verkrijgen. Diplomaten zijn geen spionnen – al wijzen staten wel eens buitenlandse diplomaten uit op beschuldiging van spionage. Diplomaten opereren in principe met open vizier: zij spreken politici, ondernemers, vertegenwoordigers van tal van maatschappelijke sferen. Ze lezen de krant, bezoeken manifestaties, organiseren debatten en krijgen zo een beeld van het land. In een ambtsbericht uit 2005 noemt scheidend ambassadeur Clifford Sobel Nederland een „gecompliceerde, veelgelaagde samenleving”. Hij vindt dat „gangbare mythes” over Nederlanders als „homogeen, over het algemeen tolerant, pacifistisch etc” geen recht doen aan de verschillen in de samenleving. Het bericht dat deze analyse bevat is ‘secret’.
Vriendschap met andere middelen
Volgens de Weense Conventie van 1961, die de diplomatieke relaties regelt, is de voornaamste missie van diplomaten het vertegenwoordigen van hun land: beschermen van belangen, onderhandelen met de ontvangende staat, bevorderen van vriendschappelijke relaties. Een ambassadeur biedt bij zijn aantreden het ontvangende staatshoofd geloofsbrieven aan die bevestigen dat hij de officiële gezant van zijn land is. Hij krijgt diplomatieke onschendbaarheid. Het onderhouden van diplomatieke relaties is een teken van interesse, erkenning en respect. Landen die op oorlog afstevenen roepen ambassadeurs terug. Maar het is wel de voortzetting van vriendschap met andere middelen dan alleen vriendelijkheid. Diplomaten dienen economische en politieke belangen, analyseren krachten en zwakheden van partners, zoeken invloed en informatie.
Ambassadeurs hebben zo hun eigen belangen
Ambassadeur Clifford Sobel schrijft in zijn afscheidsbericht in 2005 dat Nederland pragmatisch is en er een vergelijkbare kijk op de wereld op nahoudt als de Amerikanen. Nederland is „leading country” en “vitaal transatlantisch anker in Europa” voor de Verenigde Staten. Het land is in zijn ogen „rijp om naar het volgende niveau” te worden geleid in de Amerikaans-Europese relaties. Een dergelijke appreciatie weerspiegelt niet per se welk belang Washington aan Nederland toekent. Een ambassadeur is geen bron zonder eigenbelang. Hij wil zijn thuisbasis laten zien dat het land waarin hij is gestationeerd meetelt. Zo kan hij meer bereiken en zijn carrière bevorderen. Sobel en zijn opvolgers Roland Arnall, James Culbertson en de huidige ambassadeur Fay Hartog Levin kwamen van buiten de diplomatieke dienst en hadden de campagne van hun president financieel ondersteund.
Een militair verdacht als bron van het lek
Hoe is de Amerikaanse diplomatieke post in het publieke domein gekomen? De VS verdenken een Amerikaanse militair ervan het lek te zijn. Tijdens zijn volgens hemzelf niet boeiende werkzaamheden op een militaire basis in Irak, stuitte inlichtingenanalist Bradley Manning op videobeelden van een helikopteraanval. Na een aantal keer kijken besefte Manning dat daarop Amerikaanse militairen Iraakse burgers doodschieten. Hij zou daarop hebben besloten de video naar klokkenluiderssite WikiLeaks te sturen, evenals tienduizenden geheime documenten over de oorlogen in Afghanistan en Irak, én de Amerikaanse diplomatieke ambtsberichten. Dat valt althans op te maken uit chatgesprekken die Manning voerde met ex-hacker Adrian Lamo, die hem vervolgens aangaf. Manning zit sinds mei vorig jaar vast. WikiLeaks heeft bevestigd noch ontkend dat Manning zijn bron is, maar doneerde deze week wel 15.100 dollar (11.500 euro) aan het fonds dat geld inzamelt voor zijn verdediging.
WikiLeaks nam gelekte post aan uit idealisme
Website WikiLeaks heeft zich ten doel gesteld „geheim, gecensureerd of anderszins vertrouwelijk materiaal dat van politiek, diplomatiek of ethisch belang is” te publiceren dat door anonieme klokkenluiders is aangeleverd.
In een verantwoording op de site staat dat de mensen achter WikiLeaks „geloven dat transparantie bij regeringen leidt tot minder corruptie, betere regeringen en sterkere democratieën”. Klokkenluiders kunnen stukken lekken naar de site via een elektronische anonieme drop box.
Het document wordt versleuteld en vergezeld van valse documenten. Medewerkers van WikiLeaks zeggen dat zo niemand via hen kan herleiden van wie een document afkomstig is – ook zij zelf niet.
De aanwijzingen tegen de verdachte die de VS vasthouden, Bradley Manning, komt uit chatgesprekken die hij buiten WikiLeaks om op internet voerde.
Al een reeks lekken vóór diplomatieke post
Sinds WikiLeaks in 2007 online is heeft de site documenten geopenbaard van diverse herkomst:
- Een rapport over corruptie bij de oud-president van Kenia, Daniel arap Moi. (2007)
- Een intern handboek met regels over de omgang met gevangenen op de Amerikaanse basis op Guantánamo Bay. (2007)
- E-mails van de toenmalige Republikeinse vicepresidentskandidaat Sarah Palin. (2008)
- Een lijst met namen en adressen van vermeende leden van de Britse extreem-rechts partij BNP. (2008)
- Pieperberichten die op 11 september 2001 in de VS werden verstuurd. (2009)
- Videobeelden van een Amerikaanse helikopteraanval op Iraakse burgers. (2010)
- Oorlogsrapporten over de strijd in Afghanistan en Irak. (2010)
- Amerikaanse diplomatieke post. (2010/2011)
Chinezen richtten WikiLeaks mede op
WikiLeaks is in 2006 opgericht door Chinese dissidenten en journalisten, anticorruptiespecialisten, wiskundigen en cryptologen. De eerste medewerkers waren afkomstig uit China, de Verenigde Staten, Taiwan, Europa, Australië en Zuid-Afrika. De harde kern wisselt per project, maar bestaat meestal uit een man of vijf. De bekendste is de Australische medeoprichter Julian Assange. Vorig voorjaar werd Assange bij de productie van een video met beelden van een helikopteraanval waarbij Iraakse burgers werden gedood geholpen door de Nederlandse hacker Rop Gonggrijp, de IJslandse parlementariër Birgitta Jónsdóttir en de IJslandse journalist Kristinn Hrafnsson. Die laatste trad eind vorig jaar op als woordvoerder toen Assange in een Londense cel zat. Daarnaast hebben honderden mensen wereldwijd werk gedaan als vrijwilliger. De meesten van hen zijn anoniem.
Nieuwe strategie: samen met de pers
In 2010 werd WikiLeaks van een relatief obscure site een wereldwijd bekend fenomeen. Dat kwam deels door het materiaal dat (vermoedelijk) via militair Bradley Manning beschikbaar kwam en deels door een nieuwe mediastrategie. Bij de lancering van de videobeelden van een helikopteraanval in Irak hield oprichter Julian Assange een persconferentie en gaf de video de opiniërende titel ‘Collateral Murder’. Voor de publicatie van meer dan 90.000 documenten over de oorlog in Afghanistan (juli), de 400.000 over die in Irak (oktober) en een selectie van de 250.000 diplomatieke ambtsberichten (sinds november) werkt WikiLeaks samen met traditionele media. Onderzoeksjournalist Nick Davies van The Guardian overtuigde Assange ervan om zijn krant inzage te geven in de stukken. Ook The New York Times, Der Spiegel en later Le Monde en El País werkten mee.
Stukken niet meer bij WikiLeaks alleen
WikiLeaks heeft inmiddels niet meer het monopolie op de stukken. Het tijdschrift Vanity Fair meldde deze maand dat WikiLeaks-oprichter Assange woedend was toen The Guardian toegang tot de Amerikaanse diplomatieke post kreeg via een andere weg dan via hem. In oktober kreeg de Britse freelancejournalist Heather Brooke alle ambtsberichten in handen via een voormalige medewerker van WikiLeaks. Vlak voor kerst maakte de Noorse krant Aftenposten bekend dat het beschikte over alle ruim 250.000 ambtsberichten. Op de WikiLeaks-site stokte de stroom nieuwe berichten vorige week. Sinds woensdag 5 januari verscheen een week lang niets. Gisteren weer wel. Twintig stukken zijn geantedateerd. Zo lijkt het of de stroom nieuwe berichten niet onderbroken is. Assange zei deze week dat de site het tempo van publicatie zou opvoeren, samen met zijn mediapartners.
Meer lezen over de cables
Hoe NRC met de WikiLeaks-documenten omgaat | Nieuwsbericht: Amerikaanse blikken achter de schermen | Nieuwsbericht: Ambtenaren tegen VS: zet Bos onder druk | Nieuwsbericht: Beatrix sprak over missie Afghanistan | Uitleg: stukken lekten via Wikileaks
Codeberichten 1150 (15 juni 2000), 114457 (5 juli 2007), 222211 (25 augustus 2009), 241007 (21 december 2009), 224468 (10 september 2009) en 225926 (18 september 2009).