Een zee van leegstand

Lef of lafheid? De Nederlandse inzending voor de Architectuur Biënnale in Venetië dit jaar heeft als thema: leegstand. Het Nederlandse paviljoen, een strakke witte kubus van de architect Gerrit Rietveld, blijft dit jaar dan ook leeg.

Wel zweeft er in die leegte, op ruim drie meter hoogte, een installatie als een doorzichtig plafond. Het is uit duizend blokjes samengesteld, allemaal miniatuurgebouwen gemaakt van het blauwe piepschuim waarmee architecten maquettes maken. Ze liggen op kabels die tussen de muren zijn gespannen. Vanaf een verborgen verdieping van het paviljoen kun je over die blauwe vlakte uitkijken.

Samen symboliseren ze de vele duizenden gebouwen die in Nederland hun dagen in stilte en ledigheid slijten. „We willen die zee van leegstand voelbaar maken, al die prachtige wegkwijnende gebouwen een gezicht geven”, zegt landschapsarchitect Ronald Rietveld. Het gaat vooral om gebouwen met een publieke functie, variërend van vuurtorens en watertorens tot steenfabrieken en sportzalen. „En over de zeven miljoen vierkante meter aan leegstaande kantoren hebben we het niet eens.”

Met zijn broer Erik, econoom en filosoof, leidt Rietveld het bureau Rietveld Landscape dat door het Nederlands Architectuurinstituut is uitgenodigd de inzending voor de Architectuurbiënnale in Venetië dit jaar te verzorgen. Dat deden ze samen met industrieel ontwerper Jurgen Bey, kunstenaar Barbara Visser, grafisch vormgever Joost Grootens en NAi-projectleider Saskia van Stein.

Sinds 2006, toen Ronald Rietveld (geen familie van Gerrit) de Prix de Rome won en zijn eigen bureau begon, is hij overal aanwezig in het debat over het ontwerpen in Nederland. Zijn werk valt op door vernuftig gebruik van het bestaande. In zijn winnende ontwerp voor de Prix de Rome bijvoorbeeld, Generating Dunescapes, legde hij in de omgeving van de Hoogovens een winterbadplaats aan. Het water wordt verwarmd met de restwarmte van de hoogovens, daaromheen liggen duinen gemaakt van overtollig zand uit de vaargeul. Voor zijn nieuwste kunstproject, langs de A2 bij Utrecht, zaagde hij een strook beton van een meter breed uit een bunker: hoe ziet de binnenkant uit van zo’n gebouw dat per definitie massief is?

‘Vacant NL, where architecture meets ideas’, dat zondag in Venetië open gaat, is een politiek statement op nationaal niveau, gericht aan de toekomstige minister van Innovatie. „Nederland heeft de ambitie om bij de vijf beste kenniseconomieën van de wereld te horen”, zegt Rietveld. „De Kennis- en Innovatie Agenda wijst vijf sectoren aan die daarvoor essentieel zijn, en één daarvan is de creatieve industrie. Die kunnen we stimuleren door betaalbare, inspirerende werkruimte te bieden, al dan niet tijdelijk. Dat is veel nuttiger, en minder defensief, dan er alleen maar kraakwachten in zetten.”

Dan moet er wel soepeler worden omgegaan met regelgeving, bijvoorbeeld door het instellen van de ‘regelvrije zones’ die VVD-leider Rutte lanceerde. „De overheid laat nu een enorm economisch potentieel ongebruikt liggen, juist in tijden dat het budget voor innovatie krap is. Hergebruik is goedkoper dan leegstand.”

Leegstand is een actueel thema. Bij zijn afscheid als Rijksadviseur Cultureel Erfgoed stelde Fons Asselbergs de ‘Oude Kaart van Nederland’ samen waarin hij dit onderwerp indringend aan de orde stelde. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed heeft een nieuw programma opgezet voor leegstand en herbestemming. Dit was het thema van de Dag van de Architectuur dit jaar en is nu thema van Ruhr.2010, waarbij het Ruhrgebied culturele hoofdstad is. En een van de onderzoekslabs die de Rijksbouwmeester voor jonge ontwerpers heeft opgezet, TussenTijd genoemd, heeft ook tijdelijk hergebruik als onderwerp. Zelfs Rem Koolhaas heeft er een tentoonstelling voor gemaakt op de biënnale.

De oproep van Vacant NL aan het Rijk moet overslaan op de marktpartijen, zegt NAi-projectleider Saskia van Stein. „Maar die zijn al veel verder dan menig beleidsmaker.” Haar valt het engagement op waarmee ontwerpers en burgers zelf het heft in handen nemen. „In de Amerikaanse stad Detroit staat 43 procent van de gebouwen leeg. Daar gaan mensen met pikhouwelen parkeerterreinen slopen om moestuinen aan te leggen. Ze geven nu ruimte terug in plaats van die te claimen. Dat doet Vacant NL in feite ook.” Vacant NL past in de agenda van NAi-directeur Ole Bouman, ‘Architectuur als noodzaak’, die vindt dat de architect primair de verantwoordelijkheid heeft om de nijpende maatschappelijk en milieuproblemen van onze tijd te helpen oplossen.

De Architectuurbiënnale zelf gaat ook steeds meer over de maatschappelijke kanten van het vak. Twee jaar geleden was het thema Architecture beyond building, oftewel: wat is architectuur nog meer dan weer het zoveelste gebouw. Dit jaar is het thema People meet in architecture. ‘Vacant NL’ gaat een stap verder: maak intelligent gebruik van de gebouwen die we al hebben. Een soort ‘consuminderen’ in de architectuur.

Lef, dus.