De veranderlijke vijand

Richard Miles: Carthago. Opkomst en ondergang van een stad. Vert. Pon Ruiter en Rob Kuitenbrouwer. De Bezige Bij, 523 blz. € 39,90 De Engelse editie (Carthage Must Be Destroyed. The Rise and Fall of an Ancient Civilization) verscheen bij Penguin, 560 blz. € 39,90

Het probleem met historische feiten is dat je ze niet kunt observeren. We zullen nooit meer aanschouwen hoe de oude Carthagers handel dreven in Andalusië. Wat we wel kunnen bestuderen, zijn de gevolgen van de feiten. Carthago’s eindeloze oorlogen om Sicilië werden opgetekend in teksten die we nog altijd kunnen lezen. En de wijze waarop de Carthagers hun huizen inrichtten en de invloed van hun handel op de sociale verhoudingen, zijn nog altijd af te leiden uit archeologisch vondstmateriaal.

De indirectheid van hun kennis brengt historici danig in verlegenheid. Ze willen de verbanden tussen de verschillende gebeurtenissen wel opsporen – ze zouden het verleden, met andere woorden, willen verklaren – maar als de feiten al slecht kenbaar zijn, zijn de verbanden en oorzaken helemaal onbegrijpelijk. Sommige geschiedstheoretici stellen daarom dat het in de geschiedkunde minder gaat om de analyse van oorzaken dan om het vertellen van een overtuigend verhaal.

Carthage Must Be Destroyed. The Rise and Fall of an Ancient Civilization van Cambridge-classicus Richard Miles is een voorbeeld van deze benadering. Na een inleiding waarin hij aangeeft dat het zijn doel is het historische belang van de ooit grote Noord-Afrikaanse metropool te belichten, vertelt Miles een mooi verhaal over Carthago’s ontstaan, groei, bloei en ondergang, zonder daarbij te zoeken naar diepere oorzaken. De hoofdlijnen zijn bekend. Carthago werd gesticht door Fenicische kolonisten, groeide uit tot meesteres van het westelijke Middellandse Zeegebied en vocht op Sicilië een deprimerende reeks oorlogen tegen de Griekse stadstaat Syracuse, waarin geen van beide partijen erin slaagde de ander van het eiland te verdrijven. De Romeinen hadden meer succes en Miles’ beschrijving van de Eerste Punische Oorlog (264-241) is een hoogtepunt in het boek.

Even leek het erop dat opstandige huurlingen Carthago nu de genadeslag zouden toebrengen, maar de Carthaagse generaal Hamilkar versloeg ze en verwierf vervolgens steun voor een ambitieus project om de op Sicilië geleden verliezen te compenseren: de verovering van Andalusië.

Draai

Aan het overbekende verhaal van de strijd van Hamilkars zoon Hannibal tegen de Romeinen (218-201) weet Miles een verrassende draai te geven door in te gaan op Hannibals propagandistische gebruik van de Heracles-mythe. Hij is niet de eerste die erop wijst dat deze cultus eenheid kon brengen in het multi-etnische Carthaagse leger, maar Miles werkt deze vertrouwde gedachte wel opvallend grondig uit. Hij suggereert dat Hannibals claim een nieuwe Heracles te zijn de Romeinen buitengewoon moet hebben gestoord, aangezien zij hun verovering van Italië rechtvaardigden via dezelfde Heracles-mythe.

Miles’ reconstructie van de propagandaoorlog is boeiend, maar of ze juist is, staat te bezien. Het is moeilijk voorstelbaar dat Hannibals olifanten de bevolking van Italië herinnerden aan de wijze waarop Heracles de runderen van Geryon had meegenomen. Miles legt mooie verbanden, maar of die er ook in de Oudheid waren, is de vraag. Zoals bekend slaagde Hannibal uiteindelijk niet in zijn doel. De Romeinse bondgenoten bleven loyaal. Juist hier zou de lezer een oorzakelijke verklaring hebben willen vernemen, want dit is toch de kern van de zaak: waarom namen de Italiaanse steden de last van de oorlog op zich? Wat bood Rome dat die inspanning rechtvaardigde? Wat miste Carthago? In elk geval wist de Romeinse generaal Scipio de oorlog van Italië naar Afrika te verplaatsen en de vijand op de knieën te dwingen. De verwoesting van Carthago volgde een halve eeuw later.

Miles serveert nog een dessert. De Romeinen meenden dat zij hun conflict met Carthago hadden gewonnen doordat hun deugden tegengesteld waren aan de Carthaagse. De Carthager was de anti-Romein. Dit vijandbeeld volgde het Romeinse zelfbeeld, ook toen de Romeinen verstrikt raakten in burgeroorlogen, ook toen ze hun republiek inruilden voor een keizerrijk en ook toen de provincies steeds gelijkwaardiger werden. De visie op Carthago veranderde mee.

Zelfbeeld

Dat is boeiend, maar de lezer vraagt zich na dit slotakkoord wel af of ‘het historische belang van de ooit grote Noord-Afrikaanse metropool’ werkelijk alleen heeft gelegen in haar bijdrage aan het Romeinse zelfbeeld. Veel meer heeft Miles echter niet te bieden. ‘Pogingen om aan te tonen dat wat in de antieke wereld gebeurde ook nu nog relevant is voor de wereld van vandaag leveren op zijn best banaliteiten en open deuren op’, merkt hij terecht op, om de lezer in de daarop volgende zinnen te vergasten op de platitude dat de klassieke wereld niet alleen Griekenland en Rome omvatte, maar het resultaat was ‘van een aanzienlijk complexere interactie tussen veel verschillende culturen en volken’. Dat raadt je de koekoek.

Miles zou het belang van zijn onderwerp overtuigender hebben aangetoond als hij erop had gewezen dat de omvang van de Mediterrane handel al enige tijd vóór de Carthaags-Romeinse oorlogen was gaan toenemen en dat hierdoor die complexe interactie tussen verschillende culturen en volken intensiveerde. De eenwording van het Middellandse Zeegebied is minder bewerkstelligd door geniale veroveraars als Hannibal en Scipio dan veroorzaakt door zulke dieperliggende processen.

Toch valt er in Carthage Must Be Destroyed veel te genieten. Het valt echter aan te raden het Engelse origineel te lezen en niet de Nederlandse vertaling. Vertalers Pon Ruiter en Rob Kuitenbrouwer leveren prima werk, maar de uitgever heeft alle foto’s uit het boek gelaten, waardoor bijvoorbeeld Miles’ beschrijving van het beeld van de Jongeling van Motya onbegrijpelijk is. Het register is teruggebracht tot een namenlijstje, zodat je vergeefs zoekt naar wat bijvoorbeeld het vaak door Miles genoemde egersis-ritueel ook alweer inhield.

Het notenapparaat is eveneens sterk ingekort. Miles richt zich tot mensen voor wie de Romeinse staatsinstellingen, de Myceense cultuur, Assyrië en Babylonië geen toelichting behoeven. Zulke lezers stellen er prijs op dingen in de bronnen te kunnen nalezen – prettige bronnen als Polybios, Livius en Josephus, die in vertaling voor iedereen toegankelijk zijn. Deze lezers worden met de Nederlandse versie van Miles’ boek erg slecht bediend. Voor een eerste kennismaking is Carthago. Opkomst en ondergang van een stad te moeilijk en voor een geïnteresseerde lezer te incompleet. Een gemiste kans.