Een spookhominide duikt op in de ijstijd

Een 40.000 jaar oud vingertopje van kind heeft een spookhominide opgeleverd. Dankzij onderzoek aan het DNA dat uit het fossiele botje kon worden geïsoleerd.

Aan het kleine pinkkootje zelf, in 2008 gevonden in de Denisovagrot in Zuid-Siberië, is niks bijzonders te zien. Het had even goed een Neanderthalkind kunnen zijn geweest, of een modern mensenkind (Homo sapiens). Beide soorten waren toen in dat gebied aanwezig. Maar nee dus. Het DNA wijst in een andere richting. Dit kind stamde af van een Homo-tak die ongeveer een miljoen jaar geleden van de Neander/sapienslijn aftakte. Ver weg van die twee andere soorten dus.

De nieuwe hominide is een nogal spookachtig fenomeen omdat er nog vrijwel geen botmateriaal van bekend is. En ook omdat tot nu alleen het mitochondriaal DNA (mtDNA) is geanalyseerd, dat maar een klein gedeelte van het totale DNA is. Op een online persconferentie van het tijdschrift Nature dat het onderzoek gisteren op haar website publiceerde, zeiden de onderzoekers, Svante Pääbo en Johannes Krause van het Max Planck Instituut in Leipzig, dat de rest van het DNA (het kern-DNA) waarschijnlijk al over een paar maanden gepubliceerd zal worden. En er zullen deze zomer nieuwe opgravingen worden gedaan in het Centraal-Aziatische Altaigebergte, waar de Denisova-grot ligt. Dan zal duidelijk worden of de spookhominide tot een nieuwe soort kan worden uitgeroepen.

Zelf noemen Krause en Pääbo hun vondst X-woman – omdat het mtDNA via de vrouwelijke lijn overerft, maar het betekent waarschijnlijk ook dat in het kern-DNA nog geen spoor van het mannelijke Y-chromosoom is gevonden.

De vondst van Mrs. X geldt als zeer belangrijk. Neanderthal-kenner en archeoloog Wil Roebroeks (Universiteit Leiden): „Dit is fantastisch! Soms hoor je wel eens dat er alleen in de negentiende eeuw nieuwe ontdekkingen werden gedaan, maar moet je dit eens zien! Te midden van bekende mensachtigen duikt ineens zo’n totaal onverwacht genetisch signaal op.” En de Nederlandse Homo erectus-kenner en bioloog Fred Spoor (University College London) zegt: „Je staat tegenwoordig bijna nergens meer van te kijken in dit veld! Ineens blijken drie verschillende mensachtigen op een kluitje bij elkaar te leven.”

Pääbo en Krause suggereren in hun artikel en hun persconferentie dat Mrs. X afstamt van een nog onbekende migratie uit Afrika rond 1 miljoen jaar geleden, omdat de voorouders van Neanderthalers en sapiens toen nog in Afrika zouden leven. Maar zowel Spoor als Roebroeks nemen die suggestie niet erg serieus. Spoor: „De eerste uittocht van erectus uit Afrika is 1,8 miljoen jaar geleden. Maar tot 900.000 jaar geleden bleven de hominiden in Oost-Afrika erg lijken op de Aziatische Homo erectus. Daar is voortdurend genenuitwisseling geweest. Over welke migratie heb je het dan?”

Zelf kijkt Spoor naar het oosten. „Ik denk dat de hominiden uit China [zoals uit Dali, ca. 250.000 jaar oud, red.] een goede kandidaat zouden kunnen zijn voor deze raadselsoort. Dan spreek je dus over de Chinese H. erectus. Allemaal speculatie, maar het is wel beter dan nu al te praten over een volledig nieuwe species. Je moet streven naar het simpelste scenario.”

En archeoloog Roebroeks: „Dit is een genetisch signaal. Om dat te verbinden met een fossiele soort is ontzettend moeilijk. Schedels kunnen erg op elkaar lijken en toch in genetica sterk verschillen. Wanneer is het dan een aparte soort? Door allerlei lokale uitstervingen en kleine populaties kan een behoorlijk complexe genetica ontstaan.” Wel heeft Roebroeks al uitgerekend dat Denisova maar 3.000 km van Peking ligt, waar 500.000 jaar geleden ook een Homo erectus leefde (de ‘Pekingmens’ uit de Drakengrot). „Al geef ik ook Homo antecessor uit Spanje [ca 1 mln. jaar oud] wel een kans.”

Nog maar tien jaar geleden was de wetenschap ervan overtuigd dat er twee mensensoorten leefden in de IJstijd, 50 à 30.000 jaar geleden: Neanderthalers en moderne mensen. Sindsdien bleek dat op Java de veel primitievere Homo erectus waarschijnlijk heeft doorgeleefd tot 50.000 jaar geleden. En in 2004 was er ineens de vondst van een dwergmensje dat tot 18.000 jaar geleden leefde op Flores.

En nu lijkt aan dat struikgewas alweer een nieuwe tak toegevoegd – vooralsnog alleen op basis van mtDNA. Onderling verschillen moderne mensen in hun mtDNA gemiddeld zo’n 60 mutaties van elkaar. Het verschil van moderne mensen met Neanderthalers blijkt gemiddeld 200 mutaties. Maar het verschil tussen mensen en het DNA uit dit Denisova-botje is maar liefst 385 mutaties.

Moderne mens en Neanderthaler delen een gemeenschappelijke voorouder die ergens rond 500.000 jaar geleden geleefd moet hebben. Maar de gemeenschappelijke voorouder van het Denisova-kind met moderne mensen (en met Neanderthalers) leefde 1.000.000 jaar geleden, zo werd in Leipzig berekend.

Maar er is nog van alles mogelijk. Zoals Pääbo op de persconferentie zei: „Misschien blijkt dit wel een gewoon Neanderthalkind te zijn die alleen van moederszijde een verre afstammeling is van een vreemde mensachtige.”