De mythe van Bayreuth

Bij de bakker in de Nibelungenstraße koop je Richard Wagner als marsepeinbuste. De pinautomaat is bedrukt met motieven uit Parsifal. Bayreuth is in alles het walhalla voor Wagnerianen.

Wat zou Wagner er zelf van hebben gevonden? Zijn opera’s in het zelfontworpen Festspielhaus met de verzonken orkestbak moesten gratis zijn, toegankelijk voor iedereen. Maar in de praktijk is Bayreuth nu bedevaartplaats voor genodigden en geduldigen. De wachttijd voor een van de 54.000 jaarlijks beschikbare toegangskaarten is legendarisch lang. Maar wie nu inschrijft, kan voor 14 euro een kaartje kopen. Voor 2019, dat wel.

De openingsavond van de Festpiele is in Duitsland elke zomer hét societyevenement. Ministers werden er zaterdag van achter dranghekken toegewuifd, bondskanselier Merkel schreed naar de keizersloge. Maar inhoudelijk had de avond niet minder spectaculair kunnen zijn. Op het programma: Tristan und Isolde in de omstreden regie van Christoph Marthaler. De Süddeutsche Zeitung verklaarde Bayreuth in 2005 al artistiek bankroet op basis van deze productie. Nu is er tam applaus.

Op de goedkoopste stoelen zitten vanavond twee vriendinnen. „De kaarten werden ons eergisteren aangeboden”, vertellen ze. Prijs: 600 euro per stuk. „We hebben het toch maar gedaan. Je leeft maar één keer.” Marthalers regie, waarin het oerromantische O sink hernieder, Nacht der Liebe onder tl-licht wordt gezongen in het beklemmende decor van Anna Viebrock – nu ja, die nemen ze voor wat het is. Bayreuth is voor velen een eenmalige pelgrimage en blijft dan als Totaltheatererfahrung indrukwekkend.

Na 42 jaren onder alleenheerschappij

van Wagners kleinzoon Wolfgang Wagner (89) ging de leiding over de Festspiele in Bayreuth dit voorjaar over op diens twee dochters. De bekendmaking daarvan maakte in september 2008 een eind aan jarenlange namedropping, geruzie en de pertinente weigering van de voor het leven benoemde Wolfgang afstand te doen van zijn troon. De castingdirector en als cultuurmanager zeer ervaren Eva Wagner-Pasquier (64) werkt nu samen met het halfzusje dat ze voordien nauwelijks kende: de veel meer in de openbaarheid tredende, als regisseur actieve Katharina Wagner (31).

Die Schwesterspiele, worden de Festpiele nu in de Duitse kranten genoemd. Maar al is in Bayreuth alles wat een Wagner zegt relevant, de door het duo voorgenomen koerswijzigingen zijn geen nieuws meer. Met podcasts, live-streams en public viewings van de opvoeringen willen zij de Festpiele de 21ste eeuw in helpen; nieuwe middelen om Wagners oude toegankelijkheidswens te vervullen. Ook op de enscenering toegespitste inleidingen en kinderbewerkingen van Wagners opera’s dienen dat doel. De opvoeringen in het Festspielhaus blijven hoofdmoot. Plan is de tien opera’s tellende Wagner-canon uit te breiden met de vroege werken, die dan worden opgevoerd in de stad, en dus niet in het Festspielhaus op de Grüne Hügel.

Vragen over de inhoudelijke toekomst van de Festspiele mogen op de persconferentie zaterdag niet worden gesteld. Vragen over dochteronderneming BF Medien, waarin alle nieuwe activiteiten zijn ondergebracht, beantwoordt Katharina Wagner gretig, zonder microfoon, met doorrookte stem. „BF Medien draait op sponsorgeld. Voor goede ideeën kun je overal sponsoren vinden. Iemand een programma?”

De 98ste editie van de Festspiele opent zaterdag al vroeg. Om negen uur ’s ochtends wordt de festivalvlag op het theater gehesen: wit, met een grillig ogende, donkerrode ‘W’ erop. Om tien uur is er gezang van het festivalkoor aan het met verse lauwerkransen gesierde graf van de meester en zijn hondjes Marke en Russ.

Wagner ligt begraven in de tuin achter zijn Haus Wahnfried. De plek beviel hem zo, dat hij al tijdens zijn leven er af en toe in ging staan, meldt het boek De Wagner Clan van Jonathan Carr .

Villa Wahnfried is nu Wagnermuseum. Foto’s en spulletjes schetsen een beeld van honderd jaar Festspiele, van Wagners leven, van trivia die alleen voor hardcoreliefhebbers van belang lijken. Hoe zouden de Nibelungen-Kloße (een aardappelbal) en Floßhilden-Suppe op de menukaart van Café Samulet smaken? Plukjes haar zijn er ook. Dat van Wagners echtgenote Cosima glanst nog, maar de kuifjes van Schopenhauer en schoonvader Liszt ogen pluizig. Lachen is verleidelijk; de foto’s van oude Wagner-ensceneringen met Teutoonse kronen noden daar ook toe uit. Maar de confrontatie met Wagners dodenmasker, handafgietsel en sterfbankje is indrukwekkend. Dat hoofd bedacht Parsifal, die hand schreef de eerste noten daarvan hier, in dit huis. En is er eigenlijk überhaupt een betere opera (oké, Buhnenweihfestspiel) dan Parsifal?

Geschiedenis lijkt in Bayreuth sowieso

tastbaarder dan elders. Het is onmogelijk voor het eerst in het Festpielhaus te zitten en te luisteren naar die ongelooflijk directe en kristalheldere akoestiek zonder eraan te denken dat Hitler er zeventig jaar geleden op dezelfde muziek wegdroomde, en de duivel weet waaraan dacht. Of op het terrein naast het Festspielhaus te staan zonder naar dat zijraam te kijken en te denken: de menigte die hier nu op een Pretzel of Bratwurst kauwt, hief toen in net zulke avondkledij de rechterarm omhoog naar Der Führer, die dáár stond te zwaaien.

Dat die fase in de geschiedenis van de Festspiele in Villa Wahnfried discreet is weggelaten, is binnenkort verleden tijd. Wat gebeurd is, moet getoond worden, vinden Katharina en Eva Wagner. De Duitse regering investeert 500.000 euro in de renovatie van de villa, en er komt een nieuwe deeltentoonstelling over Wagner en het nationaal-socialisme.

Ook Probebühne 4 is pas gerenoveerd, om dienst te doen als theaterzaal voor Der fliegende Holländer voor kinderen, de enige echte première van dit jaar. De kinderen, die vooraf zelf kostuums mochten ontwerpen, zijn serieus genomen. De muziek is tot een uur bekort, niet wezenlijk veranderd. Omdat het orkest pal op het podium zit, komt alles extra direct over. „Willen jullie mee op een grote zeereis?” „Jaaa!”

Sommige kinderen mogen meehelpen met het bedienen van de windmachine, of het rollen van decorstukken. Dit is laagdrempelige kinderopera zonder knieval – het gaat er immers om Wagner-liefhebbers voor de toekomst te kweken. Dat lijkt te werken: er vallen monden open als Kapitein Daland het woord neemt. Maar veel publieksvernieuwing zal Wagner für Kinder niet opleveren; daarvoor is het met een bereik van een paar honderd kinderen uit Bayreuth en omstreken een te marginaal initiatief.

Meer bereik, meer openheid. „De mythe openbaren, niet kapotmaken”, dat is wat er volgens Katharina en Eva Wagner veranderen moet in Bayreuth. Daar komen verschillende uitdagingen bij kijken, omdat de bestuurlijke opzet van het festival is gewijzigd (stad, provincie, deelstaat en vriendenclub zijn nu de eigenaren) en de financiën vragen om actie.

Daar komt bij dat Wagners werken, juist nu, internationaal meer opgevoerd worden dan ooit tevoren, terwijl de echt grote stemmen voor dit zware repertoire schaars zijn. De voortvloeiende kritiek is dat Bayreuth in dat opzicht, als ook in de keuze van regisseurs, allang niet meer de nummer 1 in Wagner-opvoeringen is.

Katharina’s eigen, provocatieve regie van Die Meistersinger von Nürnberg (2007) oogt in deze editie van het festival bepaald ongebalanceerd in de stortvloed aan veelal visueel afleidende ideeën. Het zij zo. Dat een festivalleider die zo letterlijk haar vaders voetsporen volgt in haar regies afrekent met haar roots, is eigenlijk alleen maar gezond. Katharina’s Meistersinger bevat genoeg vondsten die wel van inzicht en frisse humor getuigen om hoop te bieden voor de toekomst.