‘Bush in een betere outfit’

Kiezen de Amerikanen op 4 november Batman als president? Zowel John McCain als Barack Obama verklaarde tegenover het tijdschrift Entertainment Weekly dat Batman de superheld is die ze het liefst zouden willen zijn.

Goed getimed, die liefde voor Batman van de kandidaten. The Dark Knight, de film over de vleermuisheld van regisseur Christopher Nolan, brak deze zomer alle box office-records en laat alleen Titanic nog voorgaan als meest succesvolle film aller tijden. De film kan ook rekenen op brede waardering bij de critici. Dat is tamelijk bijzonder voor zo’n commercieel megasucces.

Die eensgezinde lof wil niet zeggen dat The Dark Knight geen debat losmaakt. Het Franse weekblad Les Inrockuptibles kopte boven zijn lange bespreking van de film La Question Batman, en een kwestie is het.

Of eigenlijk: kwesties-Batman, in meervoud. Daarbij gaat het allereerst om de vraag of The Dark Knight meer is dan puur blockbustervermaak: een avond meeschudden, meetrillen en meegieren in een film als een achtbaan. Verschillende recensenten zagen in de film een commentaar op de wereld na de aanslagen 11 september 2001, waarbij Batman (Christian Bale) volgens sommigen een stand in is voor George Bush en zijn tegenstrever The Joker (de jong gestorven Heath Ledger) de moderne terrorist voorstelt – model-Mohammed Atta, de voorman van de kapers van 11 september.

The New York Times constateerde zelfs in een hoofdartikel (21 juli): „Het kost niet veel verbeeldingskracht om in te zien dat de nieuwe Batmanfilm, die momenteel records breekt aan de kassa, in bepaalde opzichten een commentaar is op de oorlog tegen terreur.”

De schrijver van het commentaar in deze krant trok juist de tegenovergestelde conclusie. De parallellen tussen de film, 11 september en terrorisme zouden overtrokken zijn. „Het is maar een film”, schreef de krant op 29 juli, onder de kop ‘Een mooie avond uit’.

Ook de eminente filmwetenschapper David Bordwell maakt zich op zijn veelgelezen blog vrolijk over „onze oude vriend, de tijdgeest”. Bordwell somt een aantal problemen op met de duiding van het succes van The Dark Knight aan de hand van de Zeitgeist: de tijdgeest is onmogelijk precies te definiëren; zeer uiteenlopende films zijn op hetzelfde moment populair; het bioscooppubliek is geen dwarsdoorsnede van de bevolking; en interpretaties (‘constructies’) van critici stemmen niet noodzakelijk overeen met die van het publiek.

Ook Bordwell wil wel toegeven

dat The Dark Knight actuele thema’s aansnijdt, zoals de vraag in hoeverre de private misdaadbestrijder Batman de wet aan zijn laars mag lappen, met zijn ruwe verhoormethoden en illegale afluistertechnieken. Maar het probleem is volgens Bordwell dat de film wel iets zegt over de wereld, maar niet iets duidelijks. Hij houdt het erop dat de meeste Hollywoodfilms „strategisch ambivalent” zijn als het gaat om controversiële maatschappelijke thema’s, om zoveel mogelijk mensen naar de bioscoop te lokken.

Wat in ieder geval vaststaat: je hoeft de film niet als een allegorie te lezen over de wereld op en na 11 september 2001; als rechttoe-rechtaan actiefilm werkt The Dark Knight al uitstekend. De film zou anders ook niet zo’n enorm, wereldwijd succes hebben kunnen worden. Maar je mist bij zo’n lezing wel een hoop.

De aanwijzingen dat de ambities van Nolan verder strekken dan alleen het verzorgen van ‘onschuldig’ vermaak – als zoiets al zou kunnen bestaan – zijn te talrijk om eenvoudig te negeren. Dat zit ’m vooral in de onvergetelijke slechterik van de film, The Joker. The Dark Knight is niet zozeer een superheldenfilm, maar een superschurkenfilm.

Heath Ledger, die de rol van zijn (korte) leven speelt, domineert de film. Dat is niet alleen te danken aan zijn intense acteerwerk en zijn fraaie, smerige make-up. De film is rond zijn personage opgebouwd. Bijna de hele film lang heeft The Joker alle touwtjes in handen, terwijl Batman achter de feiten aanholt. The Joker mag dan een psychopaat zijn, hij is wel een slimme. Hij weet een wereldstad volledig in de greep van chaos en geweld te krijgen, met gebruik van uiterst minimale middelen. „Kijk eens wat ik allemaal voor elkaar krijg met wat kogels en een paar vaten benzine”, verklaart hij trots. Een politieman die The Joker fouilleert meldt: „Hij heeft niets in zijn zakken, behalve messen en wat stukjes touw.”

Dat was ook ongeveer de bagage van de kapers van de vliegtuigen van 11 september. Toeval? Onwaarschijnlijk. The Joker wordt in de film herhaaldelijk „terrorist” genoemd. Daar is tegenin gebracht dat The Joker helemaal geen politieke agenda heeft, en dus per definitie geen terrorist kan zijn. Maar dat is veel te rechtlijnig gedacht over de wirwar van motieven en achtergronden die iemand kunnen aanzetten tot extreem geweld en, vooruit, terreur.

In een filmpje op YouTube zegt Christopher Nolan dat hij bij The Joker simpelweg is uitgegaan van het meest angstaanjagende dat hij zich kan voorstellen, en dat is een misdadiger die het kwaad wil om het kwaad, die chaos en angst zaait als doel in zichzelf. Dat is een vrees waar de regisseur zeker niet alleen in staat. Hij beschrijft een fundamentele angst van deze tijd. Als analyse van extremisme en terrorisme is deze visie misschien niet sophisticated, dat maakt het angstbeeld als maatschappelijk fenomeen niet minder relevant. Met zijn visie op het kwaad als nihilisme bevindt Nolan zich ook in goed gezelschap. De filosoof André Glucksmann en de schrijver Martin Amis delen die diagnose, als het gaat om Mohammed Atta en kornuiten.

The Dark Knight moet een van de meest zwartgallige films zijn die ooit aan een zo breed publiek zijn voorgeschoteld, door een regisseur die zichzelf omschrijft als „een aartspessimist”.

Wat zet Batman hier tegenover? Niet veel. Als The Joker aan het einde van de film net niet helemaal zijn zin krijgt, is dat te danken aan een keuze voor het goede van de inwoners van Gotham City, inclusief een bootlading criminelen die tot inkeer komt, en veel minder aan de goede werken van de gemaskerde beschermer van de stad.

Toch is The Dark Knight geen nihilistische

film. De film neemt de morele leegte weliswaar volstrekt serieus, maar wentelt zich er niet in, zoals zoveel films in het actiegenre. The Joker mag dan deels zijn geïnspireerd op Johnny Rotten, anarchie is in de film niet iets om te vieren, zoals in de hoogtijdagen van punk, maar een verschijnsel om vooral heel bang voor te zijn.

Terreur is het wapen van ongelijke oorlogsvoering. De terrorist probeert een sterkere tegenstander zo te provoceren dat hij toch winst kan boeken. Als iemand de politieke logica van terreur begrijpt, is het The Joker in de film van Nolan. Hij tracht steeds zijn tegenstrevers in Gotham City naar zijn eigen niveau omlaag te trekken. Met sommige personages slaagt hij daar voortreffelijk in, bij andere werkt dit niet. Bij Batman zelf is de balans ambigu. Om het kwaad te kunnen verslaan, neemt de gemaskerde wreker een deel van de eigenschappen van zijn imposante tegenstander over.

De vraag is of die morele ambiguïteit Batman ook meteen fout maakt. Filmcriticus Dave Kehr noteert op zijn blog dat Nolan de duistere kanten van zijn personage „omhelst” en „romantiseert”. Is Batman niet „gewoon George Bush in een betere outfit”, vraagt hij zich af. Schrijver Andrew Klavan concludeert op de ultraconservatieve opiniepagina van The Wall Street Journal ook dat er geen twijfel over kan bestaan dat The Dark Knight „een lofzang is op standvastigheid en morele moed die George W. Bush heeft getoond in deze tijd van terreur en oorlog”.

Maar zo’n rechtlijnige (conservatieve of progressieve) lezing miskent de meerduidigheid van de film. Nolan, een groot liefhebber van film noir, heeft een voorkeur voor complexe vertelstructuren. Dat geldt niet alleen voor zijn kunstig achterstevoren vertelde doorbraakfilmMemento, ook The Dark Knight heeft een overvolle, complexe structuur. De byzantijnse plotwendingen en de voortdurende, lichte verschuivingen van toon, maken een simpele lezing van de film lastig, zo niet onmogelijk. Met zijn pessimisme staat Nolan dichter bij de zwartkijker Dick Cheney dan bij het morele optimisme van George Bush. „Mission Accomplished” komt in Nolans universum niet voor. Als rolmodel voor presidentskandidaten is de Batman van The Dark Knight dan ook beperkt houdbaar.

The Dark Knight draait in ruim 50 bioscopen.