Is het zelfbedieningskapitalisme onstuitbaar?

Redacteur NRC Handelsblad

Philips-topman Kleisterlee had deze week iets uit te leggen op zijn aandeelhoudersvergadering. Robeco, ABP en PGGM maakten bezwaar tegen de 350.000 euro die hij als extraatje krijgt voor het afstoten van de halfgeleiderdivisie, die 4 miljard boekwinst opleverde. Aan- en verkoop van bedrijfsonderdelen hoort tot de normale werkzaamheden, meenden de vermogensbeheerders.

Het protest was een kiezelsteentje in de vijver van de topinkomens in het bedrijfsleven. De Philips-baas is met zijn 2,5 miljoen euro op jaarbasis een bescheiden jongen vergeleken bij de best betaalde topman van Amerika, Barry Diller. Die verdiende in 2005 naar schatting 469 miljoen dollar bij de internetbedrijven IAC/InterActive en Expedia. Hij noemde de ook in de VS opgelaaide topinkomendiscussie in The Financial Times „no big deal”; het gedoe doet het Amerikaanse zakenklimaat geen goed.

In Nederland broeit de verontwaardiging al een paar jaar, zonder dat parlement en regering veel meer doen dan een publicatieplicht in de (semi-)overheidssector. Maar de grootste slagen worden daarbuiten geslagen. Deze week zijn het de winstparticipaties die de Britse vlugverdiener Apax het management van PCM (uitgever van onder andere deze krant) heeft nagelaten. Een paar weken geleden ontstond rumoer over de 14 miljoen die Numico-topman Jan Bennink dit jaar tegemoet kan zien.

Het moet nog blijken wat als een normale bonus wordt gezien voor de doortastendheid van Hans Wijers, die eerder deze maand de lang voorbereide beursgang van Akzo’s pillenbedrijf Organon op het laatste moment afblies, toen er een verrassend bod van 11 miljard kwam van de Amerikaanse farmaceut Schering-Plough. De werknemers, inclusief de directeur, waren niet blij. De opbrengst voor de aandeelhouders was de doorslaggevende factor geweest.

Of ABN Amro nu naar Barclays gaat of niet, de meter van advocaten en vooral bankiers draait op volle toeren. Volgens een onderzoek van de Sorbonne en de Hays adviesgroep (overigens een hoofdrolspeler in het opdrijven van directiehonorering) zou maar één op de tien fusies een succes worden. Bij negen van de tien is het dus dure drukte. Maar steevast hebben leden van raden van bestuur en niet zelden commissarissen aanzienlijke financiële belangen bij het welslagen van dergelijke transacties. Dat maakte een paar jaar terug hun argumenten voor fusies, en nu weer voor allerlei ontfusies zo’n dubieuze mode.

Wim Kok sprak in zijn helderder dagen als premier over ‘exhibitionistische zelfverrijking’. Nu laat de vakbondsman van weleer het aan FNV-voorzitster Agnes Jongerius over om enig gevoel voor verhoudingen te bepleiten. Zij noemde een hoger belastingtarief voor inkomens boven drie ton „een mooie eerste klus voor minister Bos van Financiën”. Zo’n luxeschijf zou overigens ook veel directeuren van semigeprivatiseerde overheidsbedrijven als NS, Schiphol, woningcorporaties, pensioenfondsen, elektriciteitsbedrijven, het Loodswezen, de Waterschapsbank en dergelijke in het vizier brengen.

De bewoners van de ballon waarbinnen een ‘compensatiepakket’ van 4 ton, 4 of 14 miljoen heel gewoon is, doen kritiek vaak af als jaloezie. De klagers weten niet hoe welvaart wordt gecreëerd, zij begrijpen niets van globalisering. Als zij hun zin krijgen zullen „steeds meer grote bedrijven zich onttrekken aan dit gedoe en er voor kiezen hun hoofdzetel [naar het buitenland] te verplaatsen”, aldus oud-Aegon-topman Kees Storm onlangs in De Pers. Oud-Vendex-voorzitter, nu inkomend president-commissaris van de New York Stock Exchange Jan-Michiel Hessels weet de aanzwellende kritiek aan „het typisch Nederlandse gelijkheidsstreven”.

Het kan zijn, maar in het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden werd deze maand een hoorzitting gehouden over de vraag of het een goed idee is ‘executive compensation’, bazenbeloningen, te onderwerpen aan goedkeuring door de vergadering van aandeelhouders. De bedragen zijn een factor 20 groter in de VS, maar de verbijstering is ongeveer even groot. Niet voor niets laten de laatste opiniepeilingen daar zien dat intussen tweederde van de Amerikanen het economisch beleid liever overlaat aan Democraten dan aan Republikeinen, acht jaar de pleitbezorgers van ongebreideld zelfbedieningskapitalisme.

De opwinding aan de overkant werd recentelijk geprikkeld door de 357 miljoen dollar die Lee Raymond van Exxon Militaire meekreeg als pensioenpresentje en de 210 miljoen die Robert Nardelli van klusgigant Home Depot kreeg nageworpen nadat hij niets had waargemaakt van zijn beloften. Ook in het land van onbeperkte groeimogelijkheden werd dat soort bedragen door velen als onzedelijk ervaren.

In de VS wordt met een toenemend gevoel van gewichtloosheid geschreven over het demotiverende effect van zulke bedragen binnen bedrijven. Daar is ook in de Nederlandse context het nodige bij te bedenken. Zie de actievergadering gistermiddag bij de PCM-kranten. Maar er zijn sterkere argumenten tegen het zelfbedieningskapitalisme dan verontwaardiging en ontmoediging.

Een van de specialisten die in het Huis van Afgevaardigden getuigde was Harvard-hoogleraar Lucian Bebchuck. Hij schreef samen met collega Jesse Fried van de Universiteit van Californië in Berkeley het geruchtmakende boek Pay without Performance: the unfulfilled promise of executive compensation. Daarin brengen zij in herinnering dat in 1991 de gemiddelde Amerikaanse CEO 140 keer zoveel verdiende als de gemiddelde werknemer. In 2003 verdient de baas 500 keer zo veel als zijn gemiddelde werknemer.

Bebchuck en Fried zijn geen lid van de jaloeziebrigade. Zij vinden het op zichzelf niet fout of oneerlijk dat directeuren honderden keren zo veel verdienen als hun medewerkers. Zij accepteren de huidige betalingsniveaus. Mits de getroffen regelingen de aandeelhouder dienen. En dat is in veel gevallen niet zo. Bij te veel bedrijven hebben de leden van de raad van bestuur een doorslaggevende rol in het bepalen van het steeds ingewikkelder en ondoorzichtiger geformuleerde pretpakket.

Volgens Bebchuck hebben de bazen ‘de compensatiemachine overgenomen’. En dus gaat er geen prikkel om te presteren meer van uit. Idiote faalvergoedingen en oprotpremies, winstgerelateerde opstekers zonder evenredig risico als de koers van het aandeel stagneert of keldert.

Het toezicht is door veel bestuurders effectief buiten werking gesteld. Commissarissen zijn bovendien te vaak belanghebbende. Niet alleen in Amerika. De Nederlandse Vereniging van Effectenbezitters berichtte in februari (na onderzoek in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen) dat commissarissen van de honderd grootste beursgenoteerde bedrijven er in zes jaar 75 procent op waren vooruitgegaan. De Maand van de Filosofie gaat terecht over het temmen van de mens. Beschaving als aandeelhouderswaarde.

opklaringen@nrc.nl

Rectificatie / Gerectificeerd

In de rubriek Opklaringen (31 maart, pagina 14) was sprake van de Hays adviesgroep. Dat had moeten zijn: de Hay Group, een onderzoeks- en adviesbureau.