Een ‘faire vergoeding’ voor Pinochet

,,Never a dull moment.” Het was de leukste tijd in zijn militaire loopbaan. Kolonel Wim van Dullemen bewaart goede herinneringen aan de jaren negentig toen hij met luitenant-kolonel Guido Edens namens de Koninklijke Landmacht de wereld rond vloog om overtollig materieel te verkopen. „We waren twee handen op een buik. En succesvol”, herinnert Van Dullemen zich. „We hebben vrijwel alles verkocht, nauwelijks onder de vraagprijs.”

Edens en Van Dullemen, in dienst van de afdeling afstoting, waren ook in Chili. Op 28 juli 1995 zaten ze aan tafel met het hoofd logistiek van de Chileense landmacht. Het onderwerp: de verkoop van legermaterieel uit Nederland. De uitnodiging kwam van de legertop onder leiding Augusto Pinochet.

Pinochet?

Inderdaad. De ex-dictator, wiens naam symbool staat voor moorden, verdwijningen en mensenrechtenschendingen. Pinochet droeg, na zestien jaar dictatuur, in 1990 de macht over aan een burgerregering. Maar niet zijn invloed. Hij bleef bevelhebber. Zijn leger kocht niets zonder instemming van Pinochet, ontdekte justitie in Chili. Justitie deed afgelopen twee jaar onderzoek naar het verborgen fortuin van de inmiddels hoogbejaarde (91) ex-dictator. Pinochet staat onder huisarrest. Beetje bij beetje wordt hij ontmaskerd als fraudeur, witwasser en corrupte wapenhandelaar. Tot nu toe is 30 miljoen dollar ontdekt, volgens justitie mede vergaard door steekpenningen te eisen in ruil voor wapenaankopen door het leger.

Ook Nederland speelt een rol in de affaire. Vorige week bleek dat de Chileense politie ex-RDM-topman Joep van den Nieuwenhuyzen wil horen over zíjn betalingen aan Pinochet en diens netwerk. Deze krant deed aanvullend onderzoek in Chili en Nederland. Hoe groot was de betrokkenheid van de Nederlandse overheid bij de wapenverkoop aan Chili? Betaalde RDM smeergeld? En: waar lag het verschil tussen morele verontwaardiging en Hollandse koopmansgeest?

Terug naar de jaren negentig.

De positie van Pinochet als bevelhebber was voor Nederland reden om, ook ná de overgang naar een burgerregering, géén wapens te leveren aan de landmacht. Pinochet zou ze wel eens kunnen inzetten tegen de jonge democratie. In januari 1993 veranderde dat beleid opeens. Onder minister van buitenlandse zaken Peter Kooijmans (CDA) verdween het absolute verbod op wapenleveringen aan de Chileense landmacht. Zijn ministerie ging alle aanvragen „op hun eigen merites” bekijken. Toeval of niet, juist vanaf 1993 had de Koninklijke Landmacht door bezuinigingen en afspraken in Europa veel overtollig materieel. Potentiële kopers, waaronder Chili, ontvingen een catalogus.

Lang duurde het soepele beleid niet. Vanaf medio 1994, toen minister Hans van Mierlo (D66) op Buitenlandse Zaken kwam, luidde het beleid: geen wapens naar de Chileense landmacht zolang Pinochet bevelhebber is.

Toch reisden de officieren Edens en Van Dullemen in die periode naar Chili. Het waren ,,oriënterende gesprekken”, niet meer dan „het uitwisselen van informatie” zegt Defensie nu. Het dienstreisverslag van Edens en Van Dullemen is geheim.

Uit andere stukken blijkt dat er meer gebeurd is. Het duo bood Leopard 1 V tanks in Chili aan voor 100.000 gulden per stuk, exclusief reserveonderdelen en munitie. De landmacht probeerde ook pantservoertuigen te verkopen, inclusief exportvergunning. In een fax (26 december 1996) aan het materieelbedrijf van het Chileense leger schreef kolonel Wim van Dullemen: „We zijn er tot nu toe niet in geslaagd een exportvergunning voor het militair materieel te verkrijgen”.

Minister Van Mierlo wees in januari 1996 een aanvraag van de landmacht af om tanks te mogen verkopen aan het Chileense leger. Kolonel Van Dullemen zegt nu „een beetje frustratie” te hebben gehad omdat „we van Buitenlandse Zaken aanvankelijk nog wel met Chili mochten spreken, maar later niet meer zolang Pinochet daar een rol speelde.”

Naast de Koninklijke Landmacht was defensiebedrijf RDM van Joep van den Nieuwenhuyzen actief in Chili, ook om overtollig Nederlands materieel te verkopen. Defensie en RDM maakten gebruik van dezelfde tussenpersoon, consultant Pedro del Fierro. Hij was niet onbesproken. Tegen Del Fierro liep een justitieonderzoek wegens wapensmokkel naar Kroatië.

Terwijl de landmacht de Leopard-tanks probeerde te verkopen in Chili, offreerde Del Fierro op hetzelfde moment namens RDM dezelfde Leopard-tanks aan dezelfde legertop. Joep van den Nieuwenhuyzen kan zich daar nóg over opwinden: „Defensie heeft getracht om achter onze rug om, via onze relaties, rechtstreeks zaken te doen in Chili. Een schandalige vertoning.”

De kans dat de landmacht de Leopard-tanks had kunnen verkopen was nihil. De Chileense legerleiding was namelijk nooit serieus van plan om de tanks direct van de Nederlandse overheid te kopen. Justitie in Chili vond een document waaruit blijkt dat Pinochet en de zijnen al in mei 1995 in het geheim besloten om met RDM in zee te gaan. Consultant Del Fierro wil wel vertellen waarom Pinochet geen rechtstreekse zaken met de Nederlandse overheid wilde: „Tussenkomst van RDM was nodig om smeergeld te innen. Uw landmacht kon dat immers niet betalen.”

Zo moest het gaan: RDM zou de Leopards kopen van de Nederlandse staat en aanpassen aan de wensen van de Chilenen. Daarna zou RDM ze doorverkopen aan Famae, het materieelbedrijf van het Chileense leger. Consulent Del Fierro verdween in 1996 van het toneel. Volgens hem omdat hij „geen goede contacten had met de generaals.” Zijn plaats werd ingenomen door Guillermo Ibieta, een man uit het ‘netwerk Pinochet’.

Ibieta deed veel wapenaankopen voor het leger, samen met zijn mededirecteur Victor Lizárraga, een ex-generaal van de geheime dienst van het leger. De dienst was betrokken bij martelingen, verdwijningen en moorden. Ibieta doet in Chili overigens veel Nederlandse deals, als agent van De Schelde, Imtech Marine & Industry en Damen Shipyards.

‘Een heel gespartel, ook van Defensie’

De Chileense burgerregering was niet te spreken over de manier waarop Nederland de overtollige Leopard-tanks probeerde kwijt te raken. Dat kwam de Chileense staatssecretaris van Buitenlandse Zaken Mariano Fernandez, in september 1996 vertellen bij Buitenlandse Zaken in Den Haag. Na afloop van dat bezoek kreeg de Nederlandse ambassade in Chili vanuit ‘Den Haag’ in een codebericht te horen wat de Chileense regering zo boos gemaakt had: men was niet op de hoogte geweest van de contacten tussen de militairen. En de regering wenste dat de Nederlandse en Chileense regeringen rechtstreeks zouden onderhandelen over de tanks, zonder tussenkomst van private tussenpersonen.

Behalve de Chileense regering zat niemand te wachten op rechtstreekse onderhandelingen tussen Nederland en Chili. Zowel de Chileense legertop als RDM zouden verdienen aan de deal. En ook ‘Den Haag’ wilde het niet. Minister van Defensie Joris Voorhoeve (VVD) vond het prima dat RDM er tussen zat. Dat schreef hij aan zijn collega-minister Van Mierlo (29 oktober 1997): „Voordeel van deze constructie is dat van Nederlandse zijde besprekingen op overheidsniveau – in casu met Chili – kunnen worden vermeden.” Het leveren van tanks aan het leger van Pinochet lag gevoelig in Nederland. De beelden van tanks in de straten van Santiago waren niet vergeten.

Dat RDM vóór het vertrek van Pinochet Nederlandse tanks aan de ex-dictator verkocht, dat vond Van Mierlo geen probleem. Als het bedrijf de tanks maar afleverde ná 12 maart 1998, de dag dat Pinochet afscheid nam als bevelhebber.

Waarom mochten wel zaken worden gedaan met Pinochet, maar niet aan hem geleverd? Van Mierlo, nu: „Waarschijnlijk omdat Defensie van zijn tanks af wilde. Het regime in Chili was aanvaardbaar geworden. Alleen die man, die mocht er nog niet op zitten, op die tanks. Ik denk dat ik misschien veel liever gehad had dat er geen zaken gedaan waren. Maar het was een heel gespartel, ook van Defensie.”

Vanwege de gevoeligheid moesten de onderhandelingen buiten de publiciteit blijven. ,,Het verder exploreren van de mogelijkheid van levering na vertrek van Pinochet zal in strikte vertrouwelijkheid dienen plaats te vinden”, meldde Van Mierlo in een codebericht (17 september 1996) aan de ambassade in Chili. En: ,,Ook staatssecretaris Mariano Fernandez verklaarde [tijdens zijn bezoek aan Den Haag] dat ruchtbaarheid over het Pinochet-obstakel niet aanvaardbaar is”.

Volgens planning was de deal, inclusief de garantie voor een exportvergunning, rond voordat Pinochet afscheid nam van zijn troepen. De Nederlandse staat verkocht de tanks voor 18,5 miljoen dollar aan RDM. Het Chileense leger betaalde RDM 77 miljoen dollar. Het was dus een lucratieve deal, ook al moest RDM een fors bedrag aan ‘commissies’ betalen. Dat waren steekpenningen voor de legertop, ontdekte justitie in Chili.

Dat uitgerekend ex-dictator Pinochet smeergeld krijgen, bezorgde een medewerker van RDM in 1998 gewetenswroeging, zegt hij nu: „Dat we commissie, smeergeld of hoe je het ook wil noemen, betaalden was gebruikelijk. Je weet vaak niet wie mee deelt. Maar in dit geval was het wél duidelijk: Pinochet. Dat ging voor mij over de ethische grens.”

De naam van deze oud-medewerker blijft onvermeld. Hij heeft een nieuwe baan en wil die graag houden. Zijn getuigenis wordt ondersteund door twee andere medewerkers. Zij bevestigen het vermoeden van justitie: RDM betaalde steekpenningen aan de legertop. In totaal zo’n 9 miljoen dollar.

Daarvan betaalde RDM Technology BV via de Chileense tussenpersoon Ibieta 7,5 miljoen dollar (14 procent van 53,7 miljoen dollar exportwaarde). Was dat geld voor Ibieta zelf? „Nee, nee”, zegt Cor de Bruijn, destijds projectleider Leopard-tanks bij RDM Technology. „Daar zijn allerlei mensen in het Chileense leger van betaald. Guillermo heeft mij dat persoonlijk verteld. De betalingen liepen achter op het schema. Guillermo zei toen dat de brigadegeneraals en kolonels moeilijk deden omdat zij het toegezegde geld niet op tijd kregen.” Guillermo Ibieta zegt nooit smeergeld doorgesluisd te hebben. Welk bedrag hij van RDM kreeg, wil hij niet zeggen. „Dat gaat niemand wat aan.”

Er is meer betaald. Vóór het tekenen van het contract kreeg de RDM-leiding een aanvullende eis van een tussenpersoon die zei op te treden namens Pinochet, getuigen de ex-werknemers. Deze tussenpersoon vroeg nog eens 3 procent, oftewel 1,6 miljoen dollar.

Dit verhaal strookt met de resultaten van het onderzoek in Chili. Daaruit blijkt dat RDM Holding NV, een Antilliaans bedrijf van Joep van den Nieuwenhuyzen, bijna 1,6 miljoen dollar betaalde aan Cornwall Overseas Corporation. Dat is een brievenbusfirma op de Britse Maagdeneilanden, beheerd door de adviseur van Pinochet, Oscar Aitken. Die sluisde het RDM-geld door naar de secretaris van Pinochet en een brigadegeneraal.

Of het nou om tweedehands jachtvliegtuigen van de Belgische luchtmacht ging of wapensystemen van British Aerospace, het maakte niet uit. Wapenfabrikanten die zaken wilden doen met het leger betaalden Pinochet en diens netwerk. De wapenfirma’s kregen van adviseur Aitken keurig een rekening voor ‘adviezen’, om hun boekhouding op orde te houden. Ook RDM Holding heeft zulke facturen van Aitken. En Walter Luyten, destijds directeur van RDM Technology, heeft op zijn beurt zulke facturen van zijn tussenpersoon Guillermo Ibieta. Luyten: „Als iemand iets gedaan heeft wat niet klopt, dan zijn wij dat in elk geval niet. En wat die mensen met dat geld doen, moeten ze zelf weten. Al gaan ze naar de hoeren.”

Hoe verliep de parlementaire afhandeling van de tankdeal in Nederland? Volgens de regels moest de Tweede Kamer instemmen. Toenmalig staatssecretaris Gmelich Meijling (Defensie, VVD) stuurde in december 1997, voorafgaand aan de levering van de tanks, een vertrouwelijke brief aan de Kamer. Aanvankelijk had hij de eindbestemming van de tanks willen verzwijgen. Buitenlandse Zaken eiste echter dat Chili genoemd zou worden, blijkt uit een memorandum aan minister Van Mierlo.

De actie van Van Mierlo voorkwam niet dat de Kamer toch onjuiste informatie kreeg. Gmelich Meijling meldde namelijk dat de Leopards verkocht werden aan ,,RDM Technology Holding NV”. Maar dat bedrijf bestond helemaal niet. Koper was RDM Holding NV, het bedrijf van Joep van den Nieuwenhuyzen in het belastingparadijs Curaçao. Vlak vóór ondertekening stond nog de naam RDM Technology BV in de contracten. Dat Rotterdamse bedrijf had de deal voorbereid, zou de tanks aanpassen en daarna aan Chili verkopen. Op last van Van den Nieuwenhuyzen werd het Nederlandse bedrijf vervangen door het Antilliaanse bedrijf.

Is het van belang welke firma de tanks kocht? Ja, want de Nederlandse staat liep er miljoenen door mis. Door de wijziging betaalde Van den Nieuwenhuyzen over de winst (de lage) vennootschapsbelasting op de Antillen. Van den Nieuwenhuyzen zegt dat er „een fout” gemaakt was. Het was „altijd al” zijn bedoeling dat zijn Antilliaanse holding tekende.

Hoe het afliep? RDM Technology knapte de tanks op, maar deelde nauwelijks in de winst. Dat droeg bij aan de ondergang van RDM Technology, dat in de jaren daarna zijn financiële problemen zag groeien. Het bedrijf ging 23 april 2004 failliet, met achterlating van onbetaalde miljoenenrekeningen van de Nederlandse staat. In het rijtje schuldeisers ontbrak de Chileense tussenpersoon Ibieta. Het laatste deel van zijn ‘commissie’ was op de valreep wel uitbetaald.

M.m.v. Reinoud Roscam Abbing