Pieter Omtzigt: in een goed gezinsbeleid is geen plaats voor een fokpremie (Gerectificeerd)

Wat is het probleem van de Nederlandse en Europese pensioenstelsels: de betaalbaarheid of de demografie?

,,Die twee kwesties hangen met elkaar samen. In delen van Europa is de bevolkingsopbouw radicaal aan het veranderen. De afgelopen jaren heb ik in Noord-Italië gewoond en daar is het gemiddelde kindertal één. Je hebt daar familiesituaties van één kind, twee ouders en vier grootouders. Het kind werkt, de ouders zijn op weg naar hun vroegpensioen en de vier grootouders krijgen een staatspensioen. In zo'n situatie worden pensioenen onbetaalbaar.'

Is Italië een extreem voorbeeld? Of is dit het voorland voor heel Europa?

,,In Spanje, Italië, en ook in Duitsland en Oost-Europese landen gaat de vergrijzing sneller dan in Nederland, Frankrijk of Groot-Brittannië. Maar ook hier zal de vergrijzing toeslaan. Het aantal mensen dat boven de 65 is, zal over 25 jaar in Nederland zijn toegenomen van 2,2 miljoen naar 4 miljoen.'

Wordt de dreigende onbetaalbaarheid van de pensioenen door de vergrijzing veroorzaakt of door het ontbreken van kinderen? Dat geeft een andere invalshoek.

,,In Noord-Italië, in Spanje, in Oost-Europa, in Oost-Duitsland gaat het om het ontbreken van kinderen. Met gemiddeld nauwelijks één kind per vrouw krijg je een omgekeerde bevolkingspiramide. Rusland krimpt nu al met bijna een miljoen mensen per jaar. En er zijn steeds meer landen die `over de top' van hun bevolkingsomvang zijn. In Italië werden er tussen 1900 en 1960 jaarlijks zo'n 1 miljoen baby's geboren, nu zijn dat er nog maar 500.000 en als deze trend doorzet, heb je straks 250.000 geboortes per jaar.'

Een krimpende bevolking geeft problemen waarover nauwelijks hardop wordt nagedacht.

,,Het is niet noodzakelijk om de bevolkingsomvang altijd precies op peil te houden. Maar het is wel wenselijk om geen grote implosie of grote explosie te hebben. Voor een deel van de wereld is men nog altijd bang voor een bevolkingsexplosie, maar voor een aantal landen in Europa moeten we bang zijn voor een implosie.'

Ook in Nederland stevenen we af op een krimpende bevolking.

,,Hier is het minder acuut, ons geboortecijfer fluctueert tussen de 1,6 en 1,8 (voor een stabiele bevolkingsomvang is een geboortecijfer van 2,08 kinderen per vrouw nodig, red.). Je moet niet al te ver van het vervangingsniveau verwijderd raken, maar ik zie hier nog geen rampen gebeuren. Bovendien hebben wij voor de vergrijzing gespaard. Onze pensioenfondsen beheren 500 miljard; de landen in Oost- en Zuid-Europa hebben die besparingen niet.'

Deze bevolkingsimplosie kon je zien aankomen. Toen de eerste generatie vrouwen eind jaren '60 aan de pil ging, was de demografische omslag waarover we ons nu zorgen maken, een feit.

,,De geboortecijfers in Europese landen zijn heel snel gedaald tussen 1968 en 1980. Een tijdje dachten demografen: de pil heeft een uitstel-effect en vrouwen krijgen op een wat hogere leeftijd nog steeds hetzelfde aantal kinderen. Maar dat bleek niet het geval en vanaf het begin van de jaren '80 was geen enkele twijfel meer mogelijk over wat er zou gaan gebeuren. Demografische ontwikkelingen kun je ongelooflijk goed voorspellen. Mensen die nu 20 zijn, zijn bijna allemaal nog in leven als ze 65 jaar worden. Dus we weten exact hoeveel AOW-aanvragen je over 45 jaar kunt verwachten.'

Als je de pensioenen in een samenleving met een krimpende bevolking betaalbaar wilt houden, zijn er drie opties. Of je verhoogt de premies, of je beperkt de uitkeringen, of je laat mensen langer werken zodat ze meer bijdragen. Alle Europese regeringen proberen een mix van die drie. Maar er is ook een vierde optie: er moeten meer kinderen geboren worden in Europa. Dat is het voorstel van een vooraanstaand Duitse econoom.

,,In Duitsland komt de klap ook veel harder aan.'

Zijn voorstel voor Europa is om de hoogte van de pensioenen te koppelen aan het aantal kinderen dat mensen hebben gekregen. Drie kinderen geeft recht op volledig pensioen, twee iets minder, een nog minder en kinderloos ongeveer een half pensioen.

,,Misschien is het een interessant idee voor Duitsland of Italië, maar ik vind dit een typisch academische oplossing. Tussenschoolse en naschoolse opvang is minstens zo belangrijk. In Italië gaat de school om één uur uit, er is geen kinderopvang, de ouders moeten beiden werken om genoeg te verdienen, de grootouders kunnen maar voor één kleinkind zorgen. Daar heeft het sociale leven de overgang van een kostwinnersmaatschappij naar een anderhalf- of tweeverdienersmaatschappij totaal niet gemaakt. In Frankrijk zijn de scholen de hele dag open, daar is een ander dagpatroon ontstaan.'

Frankrijk is een voorbeeld in Europa voor een goed kinderbeleid. En daar is het geboortecijfer na Ierland het hoogste van alle EU-landen.

,,De Fransen voeren al eeuwen bevolkingspolitiek. Ze denken nog altijd dat ze de Frans-Duitse oorlog van 1870 verloren hebben, omdat ze te weinig soldaten naar het front konden sturen. En om die reden wil ik geen bevolkingspolitiek voeren.'

Toen ging het om frontsoldaten, nu gaat het om het pensioenfonds.

,,Ik vind het verwerpelijk als mensen om financiële redenen kinderen zouden krijgen. We willen het krijgen van kinderen toch niet stimuleren door ouders een paar honderd euro extra te geven! Ik geloof veel meer in het opheffen van barrières voor jonge ouders.'

De redenering van die Duitse econoom is: staatspensioenen hebben de noodzaak weggenomen om kinderen te krijgen die voor je oude dag zorgen. Je moet de prikkel terugbrengen om weer kinderen te produceren door de hoogte van de pensioenuitkering te koppelen aan het aantal kinderen dat je hebt voortgebracht.

,,Nee, dit is de verkeerde manier om bevolkingspolitiek te bedrijven. De overheid moet gezinnen ondersteunen, bijvoorbeeld met de zorgtoeslag, de levensloopregeling en verbetering van de manier waarop het onderwijs is ingericht. Trouwens, als je met financiële prikkels komt, lok je ongewenst gedrag uit. Ik noem maar iets: wat doe je met mannen die wel kinderen verwekken maar niet de verantwoordelijkheid op zich nemen om voor de opvoeding te zorgen.'

Dit is een kwestie van lange termijn. Het is geen fokpremie, maar de opbouw van pensioenrechten.

,,Het is beter om een samenhangend gezins- en familiebeleid te voeren. Concrete dingen doen, schoolopvang, gezinnen ondersteunen, een gezinscoach in het leven roepen. De verantwoordelijkheid om kinderen te krijgen en op te voeden moet altijd bij de ouders blijven liggen.'

En pensioenstelsels niet koppelen aan de reproductie?

,,Nee, financiële stelsels moet je niet koppelen aan het krijgen van nakomelingen.'

Rectificatie

Stelling Omtzigt

De kop bij het artikel De stelling van Pieter Omtzigt: in een goed gezinsbeleid is geen plaats voor een fokpremie (27 november, pagina 17) is vooraf niet voorgelegd aan de geïnterviewde en is de verantwoordelijkheid geweest van de redactie. Omtzigt heeft wel de tekst van het interview geautoriseerd.