De nieuwe Wilders was voor de VVD de oude niet

Geert Wilders is nog maar nauwelijks uit de Tweede-Kamerfractie van de VVD gestapt, of de leiding van de partij mobiliseert zich om zoveel mogelijk afstand van hem te nemen.

Zijn voormalige `maatjes' in de Kamer, de ministers Hoogervorst en Kamp, de jongerenorganisatie van de partij en VVD'ers van weleer, treden volop naar buiten om hun eensgezindheid te demonstreren. Kamp, zelf vorig jaar nog kandidaat-fractievoorzitter, houdt nog voor de ministerraad een korte ontvangst op zijn kamer. Hij heeft net als Hoogervorst dezelfde boodschap als fractievoorzitter Van Aartsen. Lof voor de `oude' Wilders. Dat was een goed, hardwerkend Kamerlid en had wat de hele VVD betreft in de partij kunnen blijven.

Maar nu hij er zelf uit is gestapt, wil geen VVD'er nog iets met de `nieuwe' Wilders en zijn scherpslijperij te maken hebben. ,,Toen ik vanmorgen in de spiegel keek'' zei Van Aartsen vanmorgen op zijn werkkamer, ,,dacht ik: hier kon ik niets aan doen. Die meneer wilde kennelijk weg.'' Wat Van Aartsen ,,niet kan accepteren'' is dat Wilders géén afstand doet van zijn Kamerzetel. ,,Misschien komt het inzicht nog.''

Die hoop leeft ook bij de VVD-bewindslieden. Zonder de zetels van Wilders is de toch al magere meerderheid van de regeringscoalitie geslonken tot 77 zetels, net twee meer dan de helft. De ruimte voor afwijkende standpunten voor fractieleden van de coalitiepartijen wordt alleen maar kleiner. Al is, afgezien van de acht voormalige leden van de LPF die regelmatig voor kabinetsplannen stemmen, van Wilders niet te verwachten dat hij uit nijd mee zal stemmen met de linkse oppositie.

De affaire-Wilders heeft twee gezichten. Aan de ene kant is het het verhaal van een Kamerlid dat toch al bekend stond om een onbedwingbare neiging met felle standpunten de grenzen op te zoeken – over de islam, over terrorismebestrijding, over veiligheidsbeleid, en in zijn eerdere periode als Kamerlid, voor 2002, over het WAO-beleid.

De `wildebras' Wilders is nu hard over de rand gevallen. Op steun van fractiegenoten, die hij eerder `grijze muizen' had genoemd, hoefde hij de afgelopen dagen niet te rekenen. Alleen zolang de fractievoorzitter nog trachtte hem binnenboord te houden, kreeg hij bemoedigende handdrukken.

Aan de andere kant schetst het vertrek van Wilders ook het functioneren van de VVD-fractie zelf, onder fractievoorzitter Van Aartsen. Wilders plaatste zijn conflict de afgelopen dagen nadrukkelijk in het licht van de veelbesproken `leiderskwestie' binnen de VVD.

Volgens Wilders zocht Van Aartsen hem op om te bewijzen dat hij de baas is – lees: en niet partijleider, lijsttrekker en vice-premier Zalm. Dat de partijtop zich luid uitsprak, lijkt dan ook mede ingegeven door de wens te demonstreren dat de rangen gesloten zijn. Niet alleen Zalm steunt Van Aartsen, maar ook andere getipte toekomstige lijsttrekkers, zoals Kamp. Zalm was gisterenavond met Van Aartsen en partijvoorzitter Van Zanen aanwezig bij het beslissende gesprek waarin Wilders, na de tweede dag van intensief overleg, besloot op te stappen.

Toch was het juist Zalm die zich achteraf gisteren een allervoorzichtigste hint van kritiek permitteerde. Het leiderschap van Van Aartsen in de Kamerfractie is kennelijk ,,een beetje liberaal'', opperde hij.

Het was een verwijzing naar de keuze van Van Aartsen sinds zijn aantreden vorig jaar om de VVD-fractieleden meer ruimte te geven voor openlijk debat dan met name onder het leiderschap van Dijkstal tussen 1998 en 2002 gebruikelijk was. Tot nu toe was Wilders, met Ayaan Hirsi Ali het boegbeeld van de `laat-duizend-bloemen-bloeien'-politiek. Maar af en toe levert deze stijl, zeker binnen het kabinet, ook onzekerheid op. Steunt de VVD wel altijd het kabinet, kunnen interne discussies, bijvoorbeeld over het kiesstelsel het de coalitie niet in gevaar brengen. Een beetje liberaal? ,,Dat is een compliment van Zalm'', vindt Van Aartsen.

Van Aartsen wijst kritiek op deze stijl van leiderschap nu zo krachtig mogelijk af. ,,Ridicuul'', noemt hij de suggestie van Wilders dat hij wil laten zien dat hij de baas is. ,,Ik ben geen voorstander van een stalinistisch leiderschap''. Hij zal zijn stijl niet wijzigen, kondigt Van Aartsen aan. ,,Kennelijk willen velen liever een fractievoorzitter die de knoet er over heen legt, zegt hij. ,,Maar ik wil geen Melkert zijn.''

Hij ontkent dat hij van Wilders op voorhand heeft geëist dat deze zich aan het fractiestandpunt over de toetreding van Turkije conformeert. Volgens Van Aartsen was de steen des aanstoots het tienpuntenplan dat Wilders vlak voor het zomerreces presenteerde om de VVD een rechtserse koers in te laten slaan. ,,Op dat moment heb ik Wilders gezegd dat zo'n brede aanval op de koers niet kon,'' zegt Van Aartsen nu. ,,Ik heb hem gezegd: heb dan het lef hierover in de fractie te discussiëren. En informeer de fractievoorzitter.''

Het ging mis toen Van Aartsen en Wilders, allebei eenmaal terug van vakantie, daarover vorige week het gesprek voerden. Wilders claimde het recht in elk geval binnen de partij een eigen koers te volgen, en over Turkije ook in de Kamer. Dat kon niet, vindt Van Aartsen. ,,Je bent geen eenpersoonsfractie in de fractie.'' Over die stelling gingen de afgelopen dagen de discussies tussen de fractievoorzitter en Wilders.

Gisteravond besloot Wilders dat hij niet kon voldoen aan de wensen. Van Aartsen kan dat besluit niet volgen, zegt hij.

Gisteravond: ,,Uit de grond van mijn hart had ik hier liever samen met Geert Wilders gezeten.'' Vanmorgen: ,,onbegrijpelijk''. Volgens Van Aartsen is opstelling van Wilders zelf de afgelopen dagen ,,verhard''. Maar niet die van de fractievoorzitter. Van een waarschuwing aan andere fractieleden wil hij niet spreken. De resterende 27 leden van de VVD-fractie gaan vandaag en morgen op `fractieweekend'.