Oekraïne: collectie Koenigs is een cadeau

Zestig jaar lang lagen ze verstopt in het depot van het Bohdan en Varvara Chanenko Museum in Kiev, de 139 tekeningen en drie etsen die ooit tot de collectie van de Haarlemse kunstverzamelaar Franz Koenigs behoorden. Ze waren als vermist opgegeven door de Nederlandse staat en eigenlijk verloren gewaand. Tot ze onlangs opdoken in de Oekraïense hoofdstad. Ze zaten nog altijd verpakt in de zuurvrije passe-partouts en zwarte kartonnen dozen waarin mevrouw Koenigs ze tientallen jaren eerder met veel zorg had opgeborgen.

Gisteren opende premier Balkenende in het Chanenko Museum een tentoonstelling van een kleine selectie uit de tekeningenverzameling. ,,Voor u staat een gelukkig man'', sprak hij het publiek toe. Want niet alleen konden de kunstschatten van Duitse meesters als Albrecht Altdorfer en Hans Holbein voor het eerst sinds tijden weer bewonderd worden, ze zullen binnenkort ook terugkeren naar Nederland. Begin juli verhuist de tentoonstelling naar Museum Boijmans Van Beuningen, waarna de Nederlandse staat de werken in langdurige bruikleen geeft aan het Rotterdamse museum.

De Koenigs-collectie omvat in totaal 2.671 prenten en tekeningen, de meeste vele honderden jaren oud, van wereldberoemde kunstenaars als Rembrandt en Dürer. Ze werden in de jaren twintig en dertig door Koenigs verzameld en vlak voor de Tweede Wereldoorlog verkocht aan de Rotterdamse havenbaron Van Beuningen. Deze verkocht in 1941 een deel van de collectie, 518 werken van voornamelijk Duitse meesters, aan de nazi's. In 1945 werden ze als oorlogsbuit meegenomen door het Rode Leger. De meeste werken kwamen in Moskou terecht, maar een deel belandde in Kiev.

Vorig jaar september sprak Balkenende in New York voor het eerst met president Koetsjma van Oekraïne over teruggave van deze 139 tekeningen. Op een verzoek tot restitutie reageerde Koetsjma, zo zei Balkenende gisteren, ,,zeer spontaan''.

Over twee weken zijn Oekraïne en de Europese Unie officieel buren, en voor Koetsjma zijn goede verhoudingen met Nederland, in de tweede helft van dit jaar voorzitter van de EU, belangrijk. Zelf benadrukte de Oekraïense president gisteren overigens dat de teruggave van de tekeningen aan de Nederlandse staat géén politieke daad was. ,,Deze actie moet beoordeeld worden als een geschenk van de Oekraïeners aan Holland.''

Op de vraag of Koetsjma iets terugverwacht voor de tekeningen, die volgens sommigen vele miljoenen euro's waard zijn, reageerde de president ontkennend. ,,We hebben er nooit over gedacht een prijs te verbinden aan de tekeningen'', zei hij. ,,Volgens de verdragen horen ze thuis in het land van herkomst. Wij hebben geen juridische gronden om de collectie hier te houden, anders hadden we de tekeningen ook niet zo lang op geheime plekken opgeborgen. Voor de Oekraïeners was het ook geen genoegen dat ze in de kelders lagen.''

Wel heeft Nederland toegezegd dat geholpen zal worden met de professionalisering van het museummanagement in de Oekraïne. Zo zal de Nederlandse museumvereniging ondersteuning kunnen bieden bij het opsporen van de 25.000 kunstwerken die in de oorlog geroofd zijn uit het Khanenko Museum.

Volgens Koetsjma kan het gebaar van de Oekraïense regering als voorbeeld dienen voor andere landen. Hij doelde daarmee met name op Rusland, waar nog 307 tekeningen van Koenigs zijn opgeslagen in het Poesjkinmuseum in Moskou. De Russen hebben zich altijd verzet tegen teruggave, omdat Van Beuningen de kunstwerken volgens hen vrijwillig aan de nazi's heeft verkocht. Maar Poetin brengt dit jaar waarschijnlijk een bezoek aan Nederland. Volgens Balkenende zou dat een goede gelegenheid zijn de Koenigscollectie opnieuw ter sprake te brengen. ,,Door de recente ontwikkelingen in Kiev ben ik hoopvol gestemd over de Russische claim.''

Na een korte rondleiding meldde Balkenende dat de tekeningen ,,onze toch al hoge verwachtingen overtreffen''. Balkenende: ,,Deze tekeningen stammen uit de vijftiende en zestiende eeuw. Je kunt er heel mooi het ontstaan van de reformatie aan aflezen, je ziet het begin van de renaissance en de verlichting. Wat dat betreft is de terugkeer van deze collectie van grote cultuurhistorische waarde.''

Als ook Rusland over de brug komt, zou de collectie weer vrijwel geheel compleet zijn. Slechts 42 tekeningen ontbreken nog. Gisteren werd bekend dat ook die werken inmiddels zijn gelokaliseerd. Ze zouden zich bevinden in een particuliere Russische verzameling.