Zwijgzaamheid over een zedenverleden

Berthie Verstappen heeft weer werk gevonden. Bij een siergrassenkwekerij. Ze mag daar planten oppotten en dat is fijn voor haar, want ze kan weinig meer onthouden.

Peetje, haar man, blééf werken. Als hij niet ziek was, dan. Peetje heeft veel moeite met eten, zegt Berthie Verstappen. Hij heeft vaak buikpijn, krampen, soms is hij vel over been en dan is het moeilijk zijn zware werk bij een stratenmakersbedrijf vol te houden.

Femke Verstappen is nu twaalf. Zij komt tegen vieren van school, zegt ‘hoi’ en loopt dan zwijgend van koelkast (cola) naar kast (snoep), naar de televisie (tekenfilm). Tot je vraagt: “Ga je graag verhuizen, Femke?” Dan knikt ze stralend. Berthie Verstappen zegt : “Meidje, voor jou gaan we door.”

Het is dit jaar vijf jaar geleden dat hun zoon, Nicky Verstappen uit Heibloem, toen elf jaar oud, dood werd gevonden op de Brunssummerheide. Een dag eerder was hij in de vroege ochtend verdwenen uit een zomerkamp in Brunssum. Het jeugdwerk in Heibloem organiseerde dat kamp, zoals ieder jaar, voor de kinderen uit het dorp. Toen Nicky werd teruggevonden in een dennebosje, was hij blootsvoets en droeg hij alleen zijn Ajax-pyjamabroek. Binnenstebuiten. Van een doodsoorzaak was niets te zien, geen sporen van geweld, niets.

Lees ook: Groot DNA-onderzoek in zaak Nicky Verstappen

De politie in Limburg begon een onderzoek dat het grootste uit haar geschiedenis zou worden, maar niets oploste. Al snel was er kritiek. De politie kwam te traag op gang. Stond toe dat het hele tentenkamp werd afgebroken zonder daar foto’s te nemen of een sporenonderzoek te doen. Het onderzoek is twee jaar later op last van een ‘second opinion-commissie’ van het openbaar ministerie dan ook nog eens helemaal opnieuw begonnen. Weer leverde dat niets op.

Vorige week meldde dagblad De Limburger dat de familie Verstappen vertrekt uit Heibloem. Dat was een curieus bericht. Je zou verwachten dat de Verstappens, in een hecht dorpje van zo’n 800 inwoners, op alle begrip konden rekenen. Het tegendeel bleek waar. Ze kunnen “de vijandige houding van het dorp niet meer verdragen”, schreef De Limburger. “Mensen groeten je niet meer. Alsof wij wat misdaan hebben”, zei Berthie Verstappen in dat bericht.

De vraag was dus op zijn minst, klinisch gesteld, wat de langetermijneffecten van een onopgelost raadsel voor een dorpsgemeenschap zijn. Ter plekke blijkt dat er meer aan scheelt. Ja, er zijn verhoudingen ontwricht in het dorp. En ja, aanleiding is de dood van Nicky Verstappen. Maar de echte oorzaak ligt dieper.

Jack Poels is de leadzanger van de ook in de Randstad populaire Limburgse band Rowwen Hèze. Voor hun laatste cd, De Dageraad, schreef Poels het lied ‘Vlinder’ over de kwestie. In het Limburgs, over ’n durp dat ’n geheim bewaart’. “Hij had niet beter kunnen beschrijven hoe het was toen we Nicky vonden, en daarna, en hoe het nu in het dorp is tegelijk”, zegt Berthie Verstappen. Jack Poels beweert niets, hij schetst alleen een sfeer, zwanger van onheil. “Elke boem en elke stroek stiet stil - een wolk drieft dreigend - alsof ze zegge wil - ik halt de woarheid teage - zolang als ’t meej lukt - tot ’t moment dat alles oape brukt.”

Putjesschepper

Het is kort voor Pasen, maar evengoed meldt hij het luchtig, pastoor Nies van Lier: “Ik zeg altijd maar in mijn preken: dat kruis, dat hebben we nergens meer voor nodig.” En de kerk? Ach, dat is voorbij. Als pastoor is hij toch maar een soort putjesschepper, van geen waarde. En dat bedoelt hij niet rancuneus, nee, hij is het daar hartgrondig mee eens. “De kerk is uitgepraat.”

Van Lier (78) heeft net verteld hoe hij tien jaar geleden terugkeerde naar zijn geboortedorp Heibloem. Dat zijn vrienden niet begrijpen hoe hij het er uithoudt. Van Lier leidde een intellectueel uitdagend leven. Studeerde klassieken in Amsterdam, werkte op het hoofdkwartier van de jezuïeten in Rome, doceerde psychologie en theologie in de Verenigde Staten. En toen zat Heibloem zonder pastoor.

Op zijn visitekaartje staat een citaat van T.S. Elliot: “Old men ought to be explorers.” Daarbij moet je ook aan introspectie denken, zegt hij. En dat lukt voortreffelijk hier, in het kalme Heibloem, waar onder de zestig jaar toch niemand meer zijn kerkje betreedt en waar hij niet de minste ambitie heeft dat te veranderen. “Ik doe mijn missen en begrafenissen en verder doe ik niks. Ik denk na. Híér kreeg ik mijn soort inzichten over het einde van de kerk.”

Hij kende de ouders van Nicky niet, die kwamen ook nooit in de kerk, maar hij is wel meteen naar ze toegegaan toen de jongen was gevonden. En hij bleef komen. “Ik wist ook niet zo goed wat ik moest doen. Maar in Amerika, daar waren ze nogal vol van hugging. Dus dat heb ik ook maar eens geprobeerd. Ieder bezoek weer: huggen. Meer niet.” Berthie Verstappen vertelt later dat zij en haar man zich door weinigen zo getroost voelen als door de pastoor. En dat zij de uitvaartdienst van Nicky op het plaatselijke voetbalveld wilden organiseren, dat vond hij ook prima. “Al sprak het dorp er schande van, ach ja”, glimlacht Van Lier. “Te profaan was dat.”

Deze pastoor werd de luis in de pels van Heibloem. In zijn preken begint hij keer op keer over Nicky Verstappen, al is hem gevraagd erover op te houden. “Ik blijf het proberen, als druppels in een harde steen.” Hij zegt bijvoorbeeld dat de God die rauwe dingen vraagt, altijd in ons bloed zit. Dat we elkaar liever de keel dichtknijpen dan de ouders van Nicky nabij te zijn. “En dan hoor je dat de stilte in de kerk nog een octaaf lager wordt.”

Het probleem is ten eerste, zegt Nies van Lier, dat de jeugdleiders van het kamp van destijds allemaal in Heibloem wonen en hier de spil van het sociale leven vormen. Het probleem is ten tweede, zegt hij, dat de mensen in Heibloem afstandelijk en stug zijn. “Denk aan de romans van Antoon Coolen, denk aan armoe. Nu hebben ze twee auto’s voor de deur. Maar vanouds hadden ze niet de middelen om emotioneel boven het minimum aan menselijke waardigheid en geluk uit te komen.” Zijn vader was boer in het dorp. “Als tegen hem werd gezegd: ‘Wat heb je een mooi paard’, dan werd hij achterdochtig – wat moest die van hem?” En dat, sneert Van Lier, typeert het affectieve vermogen van de gemiddelde Heibloemer uitstekend.

Het probleem is met name, zegt de pastoor, dat de politie het waarschijnlijk achtte dat Nicky Verstappen voor zijn dood seksueel was misbruikt. “Toen is het grote zwijgen over de jongen begonnen. Want dat bleek al snel te raken aan ervaringen die de mensen hier zélf van oudsher met zedenzaken hebben.”

“Als tegen hem werd gezegd: `Wat heb je een mooi paard’, dan werd hij achterdochtig – wat moest die van hem?”

Koninklijk onderscheiden

Fester Scheepers was vijf jaar geleden al secretaris van het jeugdwerk in Heibloem. Tegenwoordig is hij ook waarnemend voorzitter. Een halve eeuw geleden, bevestigt hij omslachtig, is er ‘iets’ gebeurd rond meester B.

B. was toen hoofdonderwijzer van de dorpsschool. “Wat er precies is gebeurd, wist ik niet, alleen dat hij weleens handtastelijk was”, zegt Fester Scheepers. B. verdween een tijdje, keerde later terug in het dorp en richtte toen de plaatselijke voetbalclub op. En het jeugdwerk. Nog altijd is die stichting naar hem vernoemd. B. werd in het dorp weer een man van aanzien. Hij is nog koninklijk onderscheiden voor zijn verdiensten.

Dus natuurlijk ging B. nog gewoon mee op kamp, als leider, zegt Fester Scheepers. Ja, ook naar Brunssum, al was hij inmiddels dik in de zeventig. “Voor ons was er niks aan de hand. Wij zijn zelf als kind met hem op kamp geweest. Als ik ooit iets had gemerkt, dan was er echt wel ingegrepen.”

Maar er was naar de mening van de politie wél iets aan de hand, bleek toen de verhoren in de zaak-Verstappen eenmaal begonnen. Meester B. is zo’n tien keer ondervraagd. Al snel was het de politie bekend dat hij in de jaren ’50 wegens het onzedelijk betasten van kinderen op zijn school daadwerkelijk tot drie maanden cel veroordeeld was. Op die oude veroordeling werd nu stug doorgevraagd.

Op 9 oktober 1998 vraagt de politie aan B. welke kinderen hij in 1954 onzedelijk betast heeft. In proces-verbaal nummer 98069003 noteert de verbalisant de namen die B. noemt. Sommige zijn nog steeds relevant. Zij wonen namelijk nog steeds in het dorp, zijn inmiddels zelf ook jeugdleider, of familie van een jeugdleider.

Een van die kinderen uit 1954 is meneer K. (61). Hij werd jeugdleider, ging ook mee op kamp naar Brunssum. Maar na de dood van Nicky is hij uit het jeugdwerk gestapt, vertelt K. nu. ‘Het heeft met slapen te maken, met denken, het gaat steeds door je kop.” Ook hij is uitvoerig verhoord. K. raakt opnieuw van de kaart als hij erover vertelt. Over B. wil hij het niet hebben. Al snel snikt hij dat het hem echt niet lukt te praten, en wil hij het gesprek beëindigen.

In het onderzoek naar de dood van Nicky Verstappen ontdekte de politie dat binnen het Heibloemse jeugdwerk rondom B. en enkele voormalige pupillen uit zijn tijd als hoofdonderwijzer zedenkwesties bleven spelen. Niet iedereen was erbij betrokken. Maar soms ging het wél jaren door, bekende B. Zoals met K., al kon je formeel niet meer van ontucht spreken. K. was namelijk al 40 jaar toen B. hem nog steeds betastte, zoals hij de politie vertelde. Dat gebeurde op een zomerkamp in Wellerlooi, waar ze toen ook al allebei jeugdleider waren.

De politie kreeg nog iets te horen. Niet lang voor de verdwijning van Nicky gaf B. een meisje in het Brunssumse kamp een slaappil toen zij zich niet lekker voelde. Dat vertelde dat meisje nadat het lichaam van de jongen was gevonden, toen vond ze dat bij nader inzien eng. B. heeft het later bevestigd.

Maar voor enige betrokkenheid van B. of andere jeugdleiders bij de dood van Nicky Verstappen vond de politie geen enkel bewijs. Uiteindelijk werd, niet ver van de plaats waar de jongen lag, een tissue met sperma gevonden. Ook dat hoeft niets te betekenen, want vlakbij ligt een homo-ontmoetingsplaats. Vijfendertig mensen gaven wangslijm af voor een DNA-test. Zo ook B.. Er was geen match.

B. is nu in de tachtig. Na de dood van Nicky Verstappen, en alles wat daarop volgde, verhuisde hij naar een naburig dorp. Daar staat zijn naam op een bordje bij de intercom van een ouderenflat. Een vrouw, die zich zijn pleegdochter noemt, roept daardoor dat B. met geen journalist meer wil praten.

Medeverantwoordelijk

Tjeu Litjens heeft tegenwoordig een baan bij vakbond De Unie in Eindhoven. Vijf jaar geleden was hij coördinator van het Jeugdwerk Limburg. In die functie bezocht hij Heibloem na de dood van Nicky Verstappen. De politie had inmiddels de fout gemaakt op een voorlichtingsavond te laten doorschemeren dat ze B. op de korrel namen. Er waren ouders die schrokken. Binnen het jeugdwerk hadden betrokkenen dat jaren voor zich gehouden.

,,Maar de dood van Nicky legde de hele zedengeschiedenis van Heibloem bloot”, zegt Tjeu Litjens. “En er kwam steeds meer los door alle rumoer. B. had ook lesgegeven op de Widdonck, een jongensinternaat bij het dorp. Nu kwamen ook oud-leerlingen van dáár met beschuldigingen.”

De dood van Nicky legde de hele zedengeschiedenis van Heibloem bloot

Litjens probeerde de boel open te gooien. Hij organiseerde een avond over de toekomst van het jeugdwerk in Heibloem, en hield een enquête onder de dorpsbewoners over de vraag of aan jeugdactiviteiten eigenlijk nog wel behoefte was. In plaats van te deëscaleren maakte dat nog meer los. Er kwamen reacties van dorpsbewoners die vertelden dat ze nu pas van hun vader hoorden dat ook díé ‘een zedenverleden bij het jeugdwerk’ had. Litjens: “In Heibloem speelde jarenlang iets wat voor iedereen min of meer normaal was – het hoorde er gewoon bij. Pas door de dood van Nicky ontdekten mensen dat wat hun overkomen was, dat je dat een zedenzaak noemt. Dat zwijgen dat ze nu doen, daarin zat dit dorp eigenlijk al decennia opgesloten.”

Hij was anders wel medeverantwoordelijk, als coördinator van het Limburgse jeugdwerk. Litjens beaamt dat volmondig. Het enige dat hij na de dood van Nicky Verstappen bereikte, was het organiseren van een cursus ‘omgaan met seksuele intimidatie’ voor de jeugdleiders in het dorp. “Ze kwamen wel, en het was heel emotioneel.” Maar daarna zweeg iedereen weer. “Het houdt me nog steeds gigantisch bezig”, zegt Litjens. “Omdat het me niet gelukt is daar iets op te lossen.”

Sjef Peeters is al twintig jaar burgemeester van de gemeente Roggel en Neer, waar Heibloem deel van uitmaakt. Tegenwoordig krijgen burgers al snel een traumateam van hulpverleners op bezoek als er iets ergs gebeurt - neem de vogelpest. Dus waarom, was de vraag, was dat in Heibloem eigenlijk niet zo? Nou, zegt Peeters, hij heeft daar wel over gesproken met ‘een team van deskundigen’. Zij zeiden dat het beter was dat niet te doen. “Omdat je zoiets beter aan het verenigingsleven kunt overlaten. De voetbalclub, het jeugdwerk.”

Daar ontstond in dit geval nu dus juist het probleem. Peeters: “Tja. Maar er is hier nu eenmaal een gigantische potentie aan eigenzorg. Noaberplicht, noemen we dat hier in Midden-Limburg. Men wil op zichzelf staan.”

Wie zaten er eigenlijk in dat team van deskundigen? De burgemeester kleurt een beetje. “Ik kan geen namen noemen, hoor. Dat hebben we afgesproken, want die mensen deden dat op persoonlijke titel.” Even zwijgt hij. Dan: “Er zijn vrienden van me bij en zo ging het ook: zoals je met vrienden over een onderwerp bakkeleit. We hebben er net geen borrel bij gedronken.”

Later noemt pastoor Nies van Lier bij toeval een opmerkelijke naam uit het vriendenteam van de burgemeester: professor Wim Wolters, de bekende klinisch psycholoog uit Utrecht. Wolters raakte recentelijk omstreden, nadat op zijn advies Rochelle Rikkers, het zusje van het vermoorde meisje van Nulde, was weggehaald bij haar vader. Volgens Wolters had zij een te groot trauma om bij haar vader te blijven en kon ze beter naar een inrichting – iets waar andere deskundigen het volstrekt mee oneens waren.

Wolters heeft een vakantiewoning in het vlakbij Heibloem gelegen dorp Heythuysen, zodoende. “Toen ik daarvan hoorde”, zegt Berthie Verstappen, “toen ik hoorde dat hij met de burgemeester over ons sprak, toen ben ik zelf naar Wolters toegegaan. Om te vragen of hij, met zijn kennis, ons kon leren hoe we Nicky’s dood moesten verwerken. Het enige dat daarvan bij me is blijven hangen is zijn advies `op vakantie gaan, dan zo snel mogelijk vertrekken uit het dorp en doorgaan met je leven’. Dat was een jaar nadat Nicky was gevonden. Wij vonden dat toen een belachelijk advies. Op vakantie gaan we nooit. En vertrekken, daar moet je toch klaar voor zijn? Je kunt toch niet zomaar in het midden van alles, terwijl het onderzoek nog loopt, ópbreken?”

Wolters bevestigt dat hij bij de zaak betrokken was. “Maar ik mag er niet over praten. Dat zijn vertrouwelijke besprekingen geweest. En de zwijgzaamheid in deze zaak vind ik van groot belang.” Berthie Verstappen: “De zwijgzaamheid in deze zaak, dat is nu juist ons probleem.”

Tjeu Litjens, de voormalige coördinator van het Limburgse jeugdwerk, noemt burgemeester Sjef Peeters ronduit “een schijterd”. “Hij had dezelfde formele benadering als Fester Scheepers van het Heibloemse jeugdwerk, die eigenlijk de informele burgemeester van het dorp is: er is niets bewezen, dus er is niets gebeurd.”

Er ontstonden twee stromingen in het dorp, zegt burgemeester Peeters. De ene bestond uit mensen uit het jeugdwerk, hun vrienden en familie. De andere uit de familie Verstappen en een handvol sympathisanten en ongeruste ouders, die wilden doorpraten over de verantwoordelijkheden van sommige jeugdleiders. Of zoals Berthie Verstappen het zegt: “Ik wil van ze weten hoe mijn zoon die twee dagen op het kamp heeft beleefd. Hoe zagen zijn laatste dagen eruit? Hoe was de sfeer? Wat heeft hij gedaan? Nicky’s vriendjes zeggen dat hij niet lekker in zijn vel zat. Maar van de jeugdleiders hoor ik alleen dat hij `gewoon’ was. En meer niet.”

Fester Scheepers van het jeugdwerk: “Ik denk dat haar geheugen een beetje is vertroebeld. Er is niemand in het dorp te vinden die niet wil dat de zaak wordt opgelost.”

Berthie Verstappen: “Wij verdenken B. nog steeds. Juist omdat bijna iedereen rond het jeugdwerk zwijgt.”

Fester Scheepers: “Ik hou B. de hand niet boven het hoofd. Maar er is geen enkel bewijs.”

Zo twisten ze nu vijf jaar. Peter R. de Vries wijdde een aantal van zijn televisieprogramma’s aan de zaak, en loofde een half miljoen gulden tipgeld uit. Door zijn programma begon de second opinion-commissie van het openbaar ministerie het onderzoek dat tot heropening van de zaak leidde. In het dorp wordt de Verstappens verweten dat zij met De Vries in zee gingen. De Vries pakte flink uit over het verleden van B.

Fester Scheepers vertelt dat hij Peter R. de Vries destijds nota bene zelf aanbeval bij Berthie Verstappen. “Misschien kan hij de zaak oplossen, zei ik. Maar het enige dat De Vries heeft gedaan, dat is in deze kleine gemeenschap suggestief rondstampen als een olifant door de porseleinkast.” B. aanwijzen als dader, houdt De Vries vol, dat heeft hij nooit gedaan. “Ik heb alleen laten zien dat onder de kampleiding een klimaat heerste waarin dit kon gebeuren.” Dat verwijt een deel van het het dorp de Verstappens nu.

De burgemeester meende dat het in alle rumoer verstandig was erbuiten te blijven. “Neutraal zijn”, noemt hij het. Dus toen er door de mensen in het dorp die wél achter de Verstappens stonden geld was ingezameld voor een mooi, tenger monumentje ter nagedachtenis van Nicky, toen besloot de burgemeester dat het niet op gemeentegrond mocht staan.

“We hadden er alle begrip voor dat men dat monument wilde, hoor”, zegt Sjef Peeters. “Maar wij zagen het als partij kiezen als het op onze grond kwam.” Ja, hij is naar de onthulling geweest. “Maar op persoonlijk titel. Ik heb mijn ambtsketting bewust niet omgedaan.”

Zet het monumentje in vredesnaam op míjn grond, heeft pastoor Nies van Lier gebriest, voor de ingang van míjn kerk. “En toen het werd onthuld, heb ik het dameskoor en het herenkoor van Heibloem uitgenodigd om te komen zingen. Veertig personen, in totaal. Er kwamen er tien. De rest zei: `We komen maar niet, dat is zo pijnlijk voor de jeugdleiding’.”

Berthie en Peetje Verstappen zoeken nu een huis in het naburige Meijel, waar Femke al op de voetbalclub zit en nieuwe vriendinnen vond. “We hopen dat zij daar haar angsten kwijtraakt”, zegt Berthie Verstappen. “Hier lukt het ons alledrie niet meer.”

In mei organiseren bewoners van Heibloem ‘een gemeenschapsfeest’, zegt burgemeester Peeters tevreden. In parochieblad Erica is dat ook te lezen: Heibloemse avond. Met live muziek van Blind Date en Johnny Jordan, vol is vol!!! “Onze stelling”, zegt Peeters, “is dat de wereld ronddraait, en dat we dus verder moeten.” Berthie Verstappen wist nog van niets en springt van haar stoel van ongeloof. De burgemeester overweegt een ‘waarderingssubsidie’ aan de feestcommissie te geven.

En de kinderen van Heibloem? Die gaan deze zomer voor het eerst sinds de dood van Nicky Verstappen weer langdurig op zomerkamp met hun jeugdleiders. Pastoor Nies van Lier zegt: “Er worden gewoon geen vragen meer gesteld.”

Afgelopen zondag peperde hij het zijn parochianen nog eens in. “Het lééd moet u ontzetten”, zei Van Lier. “Naar het kruis kijken, dat is de verkeerde kant opkijken.” En dat, vindt de pastoor, is de beste zin die hij ooit in een preek heeft uitgesproken.