Politieke tornado bereikt de Eerste Kamer

De 'witte tornado' die sinds de Tweede-Kamerverkiezingen van vorig jaar door de Nederlandse politiek gaat heeft de Eerste Kamer bereikt. Vandaag stemden in de twaalf provinciehoofdsteden in totaal 756 Statenleden voor een nieuwe Eerste Kamer. De verkiezing heeft geleid tot een geheel anders samengestelde senaat. Het drieluik van de vreedzame 'politieke revolutie', die vorig jaar begon, is hiermee voltooid na een Tweede Kamer met een ander gezicht en een onconventioneel samengesteld kabinet. Ook de 'chambre de réflexion' ademt nu de geest van de kiezer die het allemaal anders wil.

Nooit was de VVD in de senaat zo groot en nooit was het CDA er zo klein. Het is de opvallendste verandering in de zetelverdeling van de nieuwe Eerste Kamer. Een ander opmerkelijk verschijnsel is het grote aantal debutanten dat over twee weken zal worden beëdigd. Niet minder dan 34 van de 75 verkozen senatoren is nieuw. Waarbij nieuw overigens een relatief begrip is, want onder de nieuwkomers zitten nogal wat politieke veteranen die eerder aan de 'overzijde' van het Binnenhof, de Tweede Kamer, actief waren.

De Eerste Kamer als spiegel van een actief politiek verleden; het zegt veel over de gewijzigde taakopvatting van dit deel van de Staten-Generaal. Na de grondwetsherziening van 1848 waarbij de Eerste Kamer veranderde van een 'menagerie du roi' in een meer politiek college, is het altijd een bijzonder instituut gebleven. De adel was zeker in de beginjaren zwaar oververtegenwoordigd evenals de mensen uit de patriciërsgeslachten. De Eerste Kamer anno 1995 mag dan weliswaar meer een afspiegeling van het hele volk zijn dan destijds, nog steeds is het er net allemaal even anders. Waar de Tweede Kamer elke dinsdag aan het begin van de vergadering veel weg heeft van een middelbare schoolklas die het lokaal binnenstormt, worden in de Eerste Kamer passende omgangsvormen in acht genomen. Elk lid begroet de voorzitter persoonlijk door middel van een handdruk. Bedaagder, gemoedelijker, afstandelijker, erudieter - het zijn stuk voor stuk trefwoorden die het verschil aanduiden tussen het politieke bedrijf dat Tweede Kamer heet, en het oord der bezinning zoals velen de Eerste Kamer beschouwen.

De werkelijkheid stemt overigens niet altijd overeen met dit beeld. Wie de Ridderzaal bezoekt, waar de senaat dit jaar tijdelijk vergadert, kan er regelmatig Eerste-Kamerleden aantreffen, schrijdend door hun vergaderzaal maar met een draadloze digitale telefoon aan het oor. In september is dat echter weer voorbij, wanneer de senatoren terugverhuizen naar hun eigen, geheel gerestaureerde vergaderzaal in het gebouw van de Eerste Kamer - met eigen telefoonlijnen. De periode van improviseren, zoals met tijdelijke telefoonvoorzieningen, is weer voorbij. De senaat vergadert dan weer op de eigen plaats, in de zaal waar aan het eind van de zestiende eeuw de Staten van Holland vergaderden. Voor het immense schilderij waarop koning Willem II staat afgebeeld, en onder de plafondschilderingen van Andries de Haen en Nicolaas Wielingh.

Aan de vergaderzaal wordt nog volop gewerkt, de personele vernieuwing van de Eerste Kamer is vandaag tot stand gebracht. Deze verandering is wel voorbereid. Want de politieke positie van de Eerste Kamer is de afgelopen jaren al sterk veranderd. Wie tegenwoordig 'Eerste Kamer' zegt, zegt 'Kaland'. Het was de dit jaar overleden Zeeuwse ex-CDA-senator die enkele jaren geleden de Eerste Kamer haar nieuwe status gaf. Terwijl de CDA-collega's van Kaland in de Tweede Kamer opereerden 'onder het juk' van het regeerakkoord, ontpopte hij zich in de Eerste Kamer meer en meer als onafhankelijk volksvertegenwoordiger die het kabinet telkens weer dwars zat. Als de Tweede Kamer zich als 'stemvee' wenste te gedragen, moest de noodzakelijke parlementaire controle maar van de Eerste Kamer komen, luidde het credo van Kaland. Het gevolg was een aantal forse aanvaringen tussen kabinet en Eerste Kamer, met dreigende kabinetscrises en vergaderingen tot diep in de nacht. Het huurwaarde-forfait, het plan-Simons, de basisvorming: het waren hoogtepunten van de vorige parlementaire periode. Maar veel sterker nog was de indirecte invloed van het assertieve gedrag van de senatoren op het kabinet. Meer dan eens was de politieke vraag in de ministerraad niet hoe een bepaald voorstel door de Tweede Kamer geloodst diende te worden, maar hoe de senatoren van de Eerste Kamer tevreden konden worden gesteld.

Gaat dat nu weer gebeuren? Anders gezegd, zal de oppositionele rol die de senaat zich tijdens het vorige kabinet toeëigende, in de nieuwe samenstelling worden gecontinueerd, verstevigd of verminderd? Sommige nieuw gekozen personen staan voor spektakel. Maar daar staat tegenover dat met de dualistische verhoudingen die sinds vorig jaar in de Tweede Kamer zijn teruggekeerd, de 'corrigerende' rol van de Eerste Kamer bijna automatisch verminderd is. Dit bleek eind vorig jaar al toen het kabinet-Kok zijn opwachting in de Eerste Kamer kwam maken. PvdA-fractievoorzitter Schinck sprak bij die gelegenheid de hoop uit dat de dialoog tussen Tweede Kamer en regering weer meer betekenis zou krijgen. “Hoe eerder dat gebeurt, des te spoediger zal de Eerste Kamer weer terugkeren naar haar eigenlijke taak: de tweede lezing van wetsvoorstellen, en dat is wat mij betreft boeiend genoeg”, aldus Schinck. Hij is de eerste negen maanden van het kabinet-Kok op zijn wenken bediend, vooral door de vrije rol van VVD-fractievoorzitter Bolkestein in de Tweede Kamer. Uit de Eerste Kamer werd weinig meer vernomen. De grote vraag na vandaag is natuurlijk of dit onder de nieuwe politieke constellatie ook zo zal blijven.

Het belangrijkste politieke feit voor het kabinet is dat 'paars' in de senaat vandaag een steviger basis heeft gekregen. De meerderheid van 40 zetels is met enkele zetels uitgebreid. Deze winst komt echter geheel voor rekening van de VVD. PvdA en D66, de beide andere steunpilaren van het kabinet, hebben in de Eerste Kamer zetels moeten inleveren. Bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten, waarvan de samenstelling van de Eerste Kamer een directe afgeleide is, bleek dat het vooral de oppositionele 'gedoogtoon' van VVD-Tweede-Kamerfractievoorzitter Bolkestein was, die heeft bijgedragen aan het liberale succes.

Vanuit die lijn doorgeredeneerd is er ook voor de Eerste Kamerfractie van de VVD een schone taak weggelegd. Zeker als bedacht wordt dat een van de vandaag gekozen leden is getooid met de naam H. Wiegel: erelid van de VVD, meester van de oppositionele 'one-liner', èn de man die vorig jaar zomer nog forse kritiek had op het 'paarse' avontuur van zijn partij. Zal hij zich schikken in de traditionele rol van de Eerste Kamer waarbij de leden geacht worden om 'los van de waan van de dag' wetsvoorstellen te beoordelen, of toch kiezen voor een meer politieke benadering. De komende fractievoorzitter van de VVD in de senaat, oud-minister Korthals Altes, heeft reeds sussende woorden gesproken. Van de kant van de VVD hoeven geen Kaland-achtige interventies te worden verwacht, zo liet hij enkele maanden geleden doorschemeren. De VVD'ers die zich op de kandidatenlijst van de Eerste Kamer hebben laten zetten zijn volgens hem gebonden aan het regeerakkoord. Dat is inderdaad het grote verschil met de politieke positie van de CDA-Eerste-Kamerfractie onder het vorige kabinet. Kaland zei toen slechts een 'zekere' binding met het kabinet te hebben en behield zich bij het aantreden van het kabinet-Lubbers/Kok dan ook alle politieke vrijheid voor.

De speelruimte voor de Eerste Kamer is overigens beperkt. Vergeleken bij de Tweede Kamer hebben de senatoren minder parlementaire rechten. Als Kamer van 'revisie' is het niet de bedoeling dat de debatten uit de Tweede Kamer worden gekopieerd. De oertaak van de senaat is enkele jaren geleden kernachtig samengevat door het alom erkende staatsrechtelijk geweten van de senaat, het RPF-Kamerlid Schuurmans: toetsen aan de grondwet van door de Tweede Kamer aanvaarde wetsvoorstellen, het controleren van die wetten op rechtszekerheid en consistente systematiek en het beoordelen van wetten op algemene rechtsbeginselen. Dat is de leer. De praktijk wil nog wel eens anders zijn, zo is gebleken. Het was CDA-senator Kaland die er tijdens een van de vele debatten over plaats en taak van de Eerste Kamer fijntjes op wees dat er altijd politieke aspecten vastzitten aan wetgeving en dat ook de senaat daar oog voor moet hebben.

Het belangrijkste verschil tussen de Eerste en de Tweede Kamer is dat senatoren niet de mogelijkheid bezitten wetsvoorstellen te amenderen. De Eerste Kamer staat bij stemmingen zodoende altijd voor de ultieme keuze: alles of niets. Zeker als een kabinet zijn voortbestaan aan verwerping van een wetsvoorstel verbindt is de keuze voor tegenstribbelende regeringsgezinde fracties al gauw gemaakt. Maar zoals ook in de turbulente vorige periode bleek, kan het kabinet zich niet veroorloven in permanente staat van oorlog met de senaat te verkeren. Zodoende is er wel degelijk sprake van een wisselwerking tussen voorstellen van een kabinet en de houding van de Eerste Kamer.

Daarbij komt dat zeker de vandaag gekozen Eerste Kamer een zeer hoog partij-politiek kaliber heeft. Uit de senaat zou gemakkelijk een kabinet met ervaren ministers en staatssecretarissen kunnen worden gevormd. Zo zitten in de nieuwe VVD-fractie behalve de al genoemde Korthals Altes en Wiegel straks ook nog de oud-bewindslieden Ginjaar (oud-minister van volksgezondheid), Van Aardenne (oud-minister van economische zaken), Van Eekelen (oud-minister van defensie) en Dees (oud-staatssecretaris van volksgezondheid). Bij de PvdA-fractie doen de oud-staatssecretarissen Cohen (onderwijs) en Ter Veld (sociale zaken) hun intrede terwijl de ex-voorzitter van de Tweede-Kamerfractie, Wöltgens, ook jarenlang midden in de strijd heeft gestaan. En bij de drastisch ingekrompen CDA-fractie ten slotte, is ex-minister Hirsch Ballin (justitie) een van de weinige nieuwkomers. De oud-ministers Braks (landbouw) en Van Dijk (binnenlandse zaken) prolongeren hun plaats.

De nadruk bij de Eerste Kamer valt op het woord oud. Het 'knekelhuis' wordt de senaat wel eens badinerend genoemd. Inderdaad is de 65-jarige leeftijd geen belemmering voor het Eerste-Kamerlidmaatschap, maar desondanks is de D66'er Glastra van Loon met zijn 75 jaar een van de weinige gepensioneerden in de nieuwe senaat. Dezelfde fractie levert ook het jongste lid van de Eerste Kamer: de 35-jarige Ruud Hessing.

De professionalisering heeft ook in de Eerste Kamer toegeslagen. Het betreft weliswaar nog steeds een deeltijdbaan - de senaat komt in de regel alleen op dinsdag bijeen - maar de honorering van 30.000 gulden per jaar exclusief reis- en onkostenvergoeding vormt toch een aardig basisinkomen. Voor de meeste senatoren blijft het echter gezien hun maatschappelijke achtergrond een bijverdienste. De grote vraag is hoe de nieuwe Eerste Kamer zich zal opstellen; als politieke waakhond of als kritisch beoordelaar van wetgeving. Afgaande op de kandidatenlijsten van de grote politieke partijen zou ook weer in deze periode het politieke aspect de overhand kunnen krijgen. Die ruimte is er echter pas als de Tweede Kamer deze laat ontstaan. En in de Tweede Kamer is dankzij het herlevend dualisme juist sprake van een nieuwe lente. De paradoxale uitkomst zou dan ook wel eens kunnen zijn dat de meer dan ooit politiek samengestelde Eerste Kamer zich weer ontwikkelt tot de aloude senaat van weleer. Beschouwend en weloverwogen, maar vooral niet tè politiek.