Linker trapper

Ingewikkelder ligt het bij de linker fietstrapper. Of preciezer: met het asje waar die trapper om draait: de linker trapperas. Die trapperas is, als alles goed is, onwrikbaar vastgeschroefd in de crank: de verbindingsstang tussen de trapperas en de zogeheten bracket-as die dwars door het fietsframe steekt. De bracket-as wordt in het Nederlands wel trapas genoemd en daarom noemen we de trapperassen hier vandaag verder pedaalassen.

Welnu. Het deel van de linker pedaalas dat in de bijbehorende crank wordt geschroefd is voorzien van linkse schroefdraad. Linkse schroefdraad is -in een verkorte definitie - het omgekeerde van rechtse schroefdraad en rechtse schroefdraad is gewone schroefdraad. Alle normale, klassieke kurketrekkers bezitten rechtse schroefdraad. Zonder dat had men geen "kurketrekkerregel' kunnen definiëren.

Een belangrijk praktisch verschil tussen linkse en rechtse schroefdraad is dat een moer op een bout met rechtse schroefdraad vast gaat zitten als je hem rechtsom draait maar dat-ie op een linkse bout dan juist los komt. Men ziet amateur rijwielherstellers die voor het eerst proberen een linker pedaal los te nemen die pedaal meestal steeds vaster draaien. Zo is het praatje in de wereld gekomen dat pedalen niet met een gewone steeksleutel zijn los te draaien. Dat daar een speciale pedaalsleutel voor nodig is.

Waarom heeft de linker pedaalas linkse schroefdraad? Daarover bestaat geen verschil van mening: om te voorkomen dat die pedaalas zich onder het fietsen los werkt. Ook is er geen dispuut over de vraag of de truc werkt. Die werkt. Guus van de Beek van het tijdschrift "Fiets' monteerde vorig jaar, door nood gedwongen, op een tandem een rechter crank (met een rechterpedaal dus) op de plaats van de linker en verloor prompt een trapper. ""Het zou ook wel vreemd zijn als we honder jaar verkeerd bezig waren geweest'', zegt Batavus. Al sinds de vorig eeuw heeft de linker pedaalas linkse schroefdraad.

Maar hoe werkt de pedaaltruc dan? Wie daar wat tijd voor uittrekt en enig gevoel heeft voor het relatieve van beweging en bewegingsrichting stelt moeiteloos vast dat de linker pedaal bij een volledige trapbeweging ten opzichte van de crank één keer helemaal rechtsom beweegt. Rechtsom! Vooropgesteld dat er, ondanks de aanwezigheid van goed gesmeerde kogellagers, altijd wel wàt wrijving overblijft tussen pedaal en pedaalas is dat net de kant op die de pedaalas uit de crank zou schroeven. Hoe zit dat?

""Die vraag wordt ons regelmatig gesteld'', zegt J.T. van Oeveren, voorman reparatie van Gazelle. ""De verklaring zit hem in de aanwezigheid van de kogellager-kogels tussen de pedaal en de pedaalas. Die draaien het koppel om. Als je je het geheel in tandraderen voorstelt zie je het meteen.''

Ook Rob van der Plas, Nederlands meest gerenommeerde auteur op het gebied van fietstechniek, gelooft in een dergelijke verklaring. Anders zou hij in zijn "Prisma Fietsboek' niet noteren dat linkse schroefdraad onzin is bij pedalen die geen kogellagers hebben maar glijlagers, zoals in goedkope kinderfietsjes wel het geval is. ""Waardeloze prullen''.

Maar prof.dr.ir. M. Schouten, werktuigbouwkundige aan de TU Eindhoven wil niets horen van kogels die een koppel omdraaien. ""Dat zou wat moois worden als je met een rechtsomgaande beweging een linksdraaiend koppel kunt opwekken.'' Ir.R. van Ostayen van de Delftse sectie tribotechniek wijst koppelomkering al evenzeer af. ""Ik ben trouwens een leerling van Schouten.'' Maar ook werktuigbouw Twenthe gelooft er niet in.

Het AW-team verricht niettemin een experiment. Als waar zou zijn wat Plas en Gazelle denken, dan zou een volkomen glad plankje op een volkomen gladde ondergrond door een erop liggend plankje dat naar rechts wordt getrokken naar links worden geduwd als zich tussen die twee een bedje van ronde kogeltjes bevond. Of een stel penlite-batterijen, als die makkelijker voor het grijpen liggen. Of boeken, in plaats van planken en het onderste boek ook op penlite's. Maar nee: de hele sandwich ging naar rechts.

Wat u beoogt zou alleen lukken als de batterijtjes om vaste assen draaiden, verklaart Van Ostayen het mislukte experiment.

Maar wat dan? Het Amerikaanse fietsblad Bicycle science kwam er vorig jaar ook niet uit, herinnert Guus van de Beek zich. ""Maar volgens mij zit de verklaring in de onregelmatige wrikbeweging die je op de pedaalas uitoefent.''

Het wrikken, ten slotte, was ook de kern van de verklaring die ir. H. Schultheiss, voormalig medewerker van de universiteit Twenthe, gevonden heeft. ""Omklem eens een lang potlood met je vuist en laat dat de pedaalas voorstellen. Dan zul je zien dat een wrikkende, rondgaande beweging die je op het uitstekend deel van het potlood uitoefent zich binnen je vuist als een rotatie in de omgekeerde richting manifesteert. Zodra er een beetje speling is tussen de pedaalas en en de crank gaat dat effect optreden. Ik noem dat tegengesteld afrollen.''

Tegengesteld afrollen - zou het zo simpel zijn?