Een utopie op Wittenburg

De Amsterdamse filosoof Fons Elders is zo iemand. Op het eiland Wittenburg, in het oostelijk havengebied van Amsterdam, bouwde de Florentijnse architect Piero Frassellini het Vierwindenhuis naar een oud maar hardnekkig idee van Elders, die aan de Universiteit van Utrecht humanistiek doceert.

In 1977 was de filosoof in Mali op bezoek bij het Soedanese volk de Dogon, dat niet alleen bekend is om de prachtige, kubistische voorouderbeelden, maar ook om de zuivere, structuralistische architectuur van haar huisvesting.

In Mopti, een oude handelsstad aan de Niger, logeerde Fons Elders bij een inheemse antiquair met een uitgebreide familie. Het viel hem daar op dat elk gezinslid de beschikking had over een eigen kamer met een eigen voordeur naar een groot rechthoekig plein.

Op dit plein stond een waterput en een toren met een w.c. bovenin. Het onlangs verschenen Vaktijdschrift voor Bouwpartners 'Project Analyse', dat gedeeltelijk aan het Vierwindenhuis is gewijd, citeert Elders over zijn wederwaardigheden van weleer: 'Het toilet boven in de toren maakt de dagelijkse stoelgang, met de zon of maan als stille getuige, tot een onderdeel van het cyclische ritme van dag en nacht.' Deze lyrische observatie sluit aan bij een beschrijving die me ooit is gegeven van het interieur van de stolpboerderij in het Noordhollandse Warder, waar Elders resideerde in zijn hoogtijdagen als cultuurfilosoof met een uitdagende alternatieve maatschappijvisie. Dit was eind jaren zestig en jaren zeventig, toen zich in en om zijn boerderij ook het experimentele kunst-landschapsproject 'Aarde Water Vuur Lucht' voltrok. Onvergetelijk in de schildering van zijn Noordhollandse leefruimte zo heette dat was de plaats en de kennelijk sociale betekenis van de wc. Zijn wc, het naakte sanitair, stond onbeschut op de deel. Al de aanwezigen in de leefruimte konden je onbelemmerd bezig zien, zo werd mij verzekerd door mensen die weleens bij Elders op bezoek waren geweest. En dat was geen kwestie van armoede of nonchalance, maar van ideologie. Met de open wc zou Elders een filosofisch knelpunt willen aangeven, dat ongeveer ligt op de grens tussen prive en openbaar. Dit thema, de verhouding tussen individu en gemeenschap en dan het liefst in een kosmisch raamwerk gestoken, heeft de filosofische geest van Fons Elders altijd beheerst en ligt ook aan het Vierwindenhuis ten grondslag.

Houvast

Om te beginnen is het omvangrijke wooncomplex op Wittenburg door Elders en architect Frassinelli op de Poolster georienteerd omdat deze ster altijd op dezelfde plaats aan het firmament staat. Dat bood en biedt een belangrijk houvast. Frassinelli, een duidelijke geestverwant van Elders, in het zelfde Vaktijdschrift voor Bouwpartners: 'Het enige zekere van deze plaats is zijn astronomische positie, onveranderlijk gefixeerd in het universum.' De negenentachtig koopappartementen twee- tot vijfkamerwoningemn die in het Vierwindenhuis zijn ondergebracht, liggen in een terrasvormige opeenstapeling, in een carre om de binnenplaats van vijfentwintig bij vijfentwintig meter. Op elk van de vier hoeken stijgt een hal omhoog in een constructie van glas en stalen kokerprofielen.

In deze lichte hallen is een hoop symboliek opeengepakt. Met hun ligging verwijzen zij natuurlijk naar de vier hoofdrichtingen van het kompas. Daarnaast zijn de vier oerelementen, Water, Aarde, Vuur en Lucht kenmerkend voor hun verschillende identiteit. De gepoedercoate groene Noordhal staat voor Water. Hier moet dan ook een fontein komen. De blauwe Zuidhal, de enige hal van de vier die niet driehoekig is, maar vierkant, verwijst naar Lucht en gaat een vergaderzaal annex theatertje herbergen. In de gele Oosthal Aarde komt een wintertuin. Tenslotte is Vuur toebedeeld aan de rode Westhal, waar een cafe zal worden ingericht. De vier zo zwaarbeladen hoekruimtes worden met piramidevormige toppen (glas, stalen koperprofiel) afgesloten en markeren het Vierwindenhuis op Wittenburg al van verre.

Boven het binnenplein is langs de transparante halwanden een drukke verzameling stalen loopbruggen en trappetjes aangebracht, die alles met alles verbindt en kinderen de vrijheid geeft het Vierwindenhuis van top tot teen te beklauteren. De kinderen, maar natuurlijk ook hun ouders, kunnen zo als het ware een reis om de wereld maken, die hen brengt van Aarde naar Lucht en van Vuur naar Water.

Net als in Mopti aan de Niger kreeg elke kamer een eigen deur naar het gemeenschappelijk terras dat op de verdiepingen het formaat heeft van een brede overloop.

De kamers hebben een vaste module-maat die verankerd ligt in het kosmische concept dat bij de Poolster begint. Frassinelli onthult in het Vaktijdschrift voor Bouwpartners: 'We zullen op een zonnige dag bezit nemen van deze plaats. We zullen op de grond de richting aangeven van onze schaduw, wanneer die op zijn kortst zal zijn, met deze zeer oude rite zal de bouw beginnen. Wanneer de richting gekozen is, moeten we de dimensie bepalen. Daarvoor zullen we als parameter onze eenzaamheid nemen, die nu eens zo klein is als een gierstkorrel, dan weer zo groot, dat het universum haar niet kan bevatten en in onze cultuur wordt gemeten in circa vier bij vier stappen. Men zou deze benadering zeer empirisch kunnen noemen, maar als miljoenen mensen een kamer van vier bij vier meter comfortabel achten, wil dat zeggen dat die afmeting op tamelijk gerieflijke wijze een statistisch gemiddelde eenzaamheid bevat. De module van de structuren wordt dus 4 x 4 meter.' WoongebergteZo geschiedde het bij het Vierwindenhuis, alle kamers 4.20 bij 4.20 en een deur naar buiten. Alleen de woonkamers, waarvan elk appartement er een bezit, mochten iets groter worden.

Praktisch heeft de utopie van Elders een woongebergte opgeleverd dat nog het beste te vergelijken valt met een compact gebouwd vakantiereservaat waar elke vierkante meter telt en waar je het balkon met de buren van weerszijden moet delen. Zo'n oord met appartementen die je thuis bij het reisbureau huurt om daarna, als je het parkeerterrein oprijdt, te denken, o god dit zal het toch niet zijn.

Wordt het Vierwindenhuis gered door de architectuur van Piero Frassinelli? Ook dat niet. Het uiterlijk is het resultaat van een lange struikelpartij en als zodanig een vermakelijke bezienswaardigheid. Want het ontwerp refereert niet alleen aan de Poolster, het kompas en de oerelementen, Frassinelli wilde ook tot uitdrukking brengen dat het Vierwindenhuis in Nederland staat, in Noord-Holland en in Amsterdam. En dat allemaal tegelijk. Aan twee zijden staat bovenop de onderste vier bouwlagen, in lichte baksteen een degelijk, saai Hollands herenhuis compleet met midden-erker over twee verdiepingen, een zadeldak met rode pannen en drie hoge schoorstenen. Voor de standaard erkers gebruikte hij de langgerekte vorm en de groene kleur van de uitbouwtjes aan de houten huizen in de Zaanstreek (hoewel ze ook aan de kloostergebouwen op de berg Athos doen denken). Voor de uitbundige buitenhoeken leende hij de lyrische baksteenarchitectuur van de Amsterdamse School.

Piero Frassinelli heeft aan de utopie van Fons Elders de vorm gegeven van een ongeorkestreerde citaten-potpourri waar zelfs de valse tonen niet zijn uitgehaald. De bewoners ervan moeten wel sterk in de alternatieve leer en het sociale experiment geloven om het hier langer dan de duur van een gemiddelde vakantie uit te houden. De filosoof heeft het goede voorbeeld gegeven. Hij betrok een van de twee Hollandse herenhuizen, die zo idioot bovenop het woongebergte staan, dat ze regelrecht van de Poolster naar beneden moeten zijn gevallen.